Όταν ο καθρέφτης δεν λέει όλη την αλήθεια: σωματική εικόνα στην εφηβεία

Γράφει στο efiveia.gr η Ψυχολόγος Ιωάννα Φερεντίνου

Η εφηβεία είναι μια περίοδος έντονων και πολύπλευρων μεταβάσεων σε όλα τα επίπεδα. Το σώμα αλλάζει ραγδαία, οι κοινωνικές απαιτήσεις αυξάνονται και η αυτοαντίληψη των εφήβων περνάει σε νέα φάση. Οι αλλαγές είναι διαδοχικές: ορμονικές, σωματικές, ψυχολογικές. Ο έφηβος καλείται να βρει την ισορροπία του μέσα σε μια καθημερινότητα που συνεχώς μεταβάλλεται.

Σε αυτό το πλαίσιο, η εικόνα που έχουν για το σώμα τους γίνεται καθοριστικός παράγοντας για την ψυχολογική τους ισορροπία.

Η συνεχής έκθεση στο «ιδανικό» σώμα μέσα από τα social media και τη διαφήμιση ενισχύει την αίσθηση ότι η αξία συνδέεται με την εξωτερική εμφάνιση. Οι έφηβοι συχνά συγκρίνονται με πρότυπα μη ρεαλιστικά, κάτι που οδηγεί σε απογοήτευση, ανασφάλεια και αυξημένη ενασχόληση με το βάρος ή το σχήμα του σώματός τους. Η πίεση αυτή μπορεί να μειώσει την αυτοπεποίθηση, να επηρεάσει την αυτοεικόνα τους, ενώ, παράλληλα, ενισχύεται η ψευδαίσθηση ότι η αποδοχή από τους άλλους εξαρτάται αποκλειστικά από την εξωτερική τους εικόνα.

Ο παράγοντας της χαμηλής αυτοεκτίμησης ή άλλων ψυχοπιεστικών συνθηκών (οικογενειακές συγκρούσεις, σχολικό άγχος), αυξάνουν τον κίνδυνο για την εμφάνιση διατροφικών διαταραχών. Η νευρική ανορεξία, η βουλιμία ή η υπερφαγία δεν είναι απλές «διατροφικές ιδιοτροπίες», αλλά ψυχικές διαταραχές που εκδηλώνονται μέσω της σχέσης με το φαγητό και το σώμα. Συχνά κρύβουν βαθύτερα συναισθήματα ελέγχου, φόβου ή ανάγκης για αποδοχή.

Η έγκαιρη ανίχνευση των πρώτων ενδείξεων είναι καθοριστική. Ακραίοι περιορισμοί στη διατροφή, έντονη άσκηση, αρνητικά σχόλια για το σώμα, κοινωνική απόσυρση ή μυστικότητα γύρω από τα γεύματα μπορεί να αποτελούν καμπανάκια κινδύνου. Το δίκτυο υποστήριξης του εφήβου διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην παρατήρηση και ανίχνευση αυτών των αλλαγών.

Οι πρώτες ενδείξεις διατροφικής διαταραχής στην εφηβεία μπορεί να εκδηλωθούν με:

Συμπεριφορικά:

• Αποφυγή γευμάτων ή δικαιολογίες για να μη φάει
• Μυστικότητα γύρω από το φαγητό (π.χ. τρώει μόνος/η, κρύβει τρόφιμα)
• Υπερβολική άσκηση με ενοχές αν παραλειφθεί
• Εμμονή με θερμίδες, δίαιτες ή «απαγορευμένα» τρόφιμα
• Συχνό ζύγισμα ή μέτρηση σώματος

Συναισθηματικά

• Συνεχής δυσαρέσκεια για την εμφάνιση
• Έντονο άγχος γύρω από το φαγητό
• Απόσυρση από φίλους και κοινωνικές δραστηριότητες, που συνήθιζαν να τον ευχαριστούν
• Εναλλαγές στη διάθεση, ευερεθιστότητα ή έντονη θλίψη.

Η πρόληψη είναι εξίσου σημαντική με την παρέμβαση, γιατί μπορεί να μειώσει σημαντικά τον κίνδυνο εμφάνισης διατροφικών διαταραχών. Η καλλιέργεια μιας θετικής εικόνας ξεκινά από την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης του εφήβου. Αυτό σημαίνει ότι οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται να δίνουν έμφαση στις δεξιότητες, τα ενδιαφέροντα και τις προσπάθειες του εφήβου, όχι μόνο την εμφάνισή του. Για παράδειγμα, αντί για σχόλια όπως «αδυνάτισες», είναι πιο χρήσιμο να ακουστεί «έχεις βελτιωθεί πολύ σε…».

Ένας πρακτικός τρόπος είναι να οργανώνονται οικογενειακά γεύματα όπου το φαγητό συνδέεται με επικοινωνία, και όχι με άγχος. Επίσης, η ενθάρρυνση σε δραστηριότητες όπως το περπάτημα, τον χορό ή κάποιο άλλο άθλημα, βοηθά τον έφηβο να δει το σώμα του σαν εργαλείο δύναμης και δημιουργίας και όχι μόνο σαν «εικόνα».

Η ανοιχτή συζήτηση γύρω από θέματα σώματος και αποδοχής είναι καθοριστικής σημασίας. Αυτό σημαίνει ότι οι γονείς μπορούν να κάνουν τη δική τους αυτοαποκάλυψη, μοιράζοντας εμπειρίες ή δυσκολίες που είχαν και οι ίδιοι, δείχνοντας πως είναι φυσιολογικό να υπάρχουν ανασφάλειες και ενθαρρύνοντας τον έφηβο στην ιδέα ότι δουλεύονται. Ενθαρρυντικό είναι επίσης να γίνεται συζήτηση για το πώς τα social media προβάλλουν μη ρεαλιστικές εικόνες και να εξηγείται στον έφηβο πώς λειτουργούν τα φίλτρα ή οι επεξεργασίες φωτογραφιών.

Η στήριξη με αποδοχή και χωρίς κριτική είναι θεμελιώδης. Αυτό σημαίνει αποφυγή αρνητικών σχολίων για το σώμα («πάχυνες», ακόμη και «αδυνάτισες») και αντικατάστασή τους με στάσεις υποστήριξης («σε αγαπάω όπως είσαι»). Ακόμη κι όταν χρειάζεται να τεθεί όριο σε ανθυγιεινές συμπεριφορές, μπορεί να γίνει με σεβασμό και διάθεση βοήθειας, διαφορετικά ο έφηβος θα το ακούσει σαν «κήρυγμα» και θα υπάρξουν αντίθετα αποτελέσματα.

Η σωματική εικόνα στην εφηβεία αποτελεί ουσιαστικά καθρέφτη της σχέσης με τον εαυτό. Η πρόληψη και έγκαιρη παρέμβαση, η κατανόηση και η στήριξη από ειδικούς και οικογένεια μπορούν να καθορίσουν τις εξελίξεις.

Το σημαντικό μήνυμα είναι ότι η αξία ενός εφήβου δεν ορίζεται από τη ζυγαριά ή τον καθρέφτη, αλλά από το ποιος είναι και πώς μαθαίνει να αγαπά τον εαυτό του, αναγνωρίζοντας και να αποδέχεται τη μοναδικότητά του, χωρίς να εγκλωβίζεται σε πρότυπα που δεν τον εκφράζουν.