Χαμηλή αυτοεκτίμηση στην εφηβεία και ο ρόλος της οικογένειας στην αποκατάστασή της

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

«Είμαι άσχημη. Είμαι άχρηστη. Είμαι χοντρή. Είμαι χαζή. Δεν τα καταφέρνω σε τίποτα. Είμαι βαρετή.»

Πόσες φορές μέσα στην εβδομάδα ακούω αυτές τις φράσεις από τους εφήβους που υποστηρίζω; Αρκετές ώστε να πιστεύω ότι η χαμηλή αυτοεκτίμηση είναι μια αρκετά συνηθισμένη δυσκολία των εφήβων και ιδιαίτερα των κοριτσιών. Άλλωστε υπάρχουν και διεθνή ερευνητικά δεδομένα που δυστυχώς το επιβεβαιώνουν.

Εκφράζεται το παιδί σας σε συστηματική βάση απαξιωτικά για τον εαυτό του, για τις ικανότητες και τις δυνατότητές του; Έχει το αίσθημα ότι δεν τα καταφέρνει σε τίποτα, ότι δεν είναι αρκετά έξυπνο, αρκετά όμορφο, αρκετά αρεστό, αρκετά «αρκετό»;

Αν λοιπόν παρατητηρείτε συστηματικές εκφράσεις και εκδηλώσεις χαμηλής αυτοεκτίμησης στο παιδί σας, τότε σας προτείνω να τις διερευνήσετε σε βάθος και να παρέμβετε έγκαιρα, όσο το παιδί διανύει την πρώτη φάση της εφηβείας και πριν εδραιώσει ένα αίσθημα προσωπικής ανεπάρκειας.

Είναι αλήθεια ότι η είσοδος στην εφηβεία και οι εμφανισιακές και ορμονικές αλλαγές της ήβης είναι πολύ πιθανό να πυροδοτήσουν ανασφάλειες για την εικόνα, οι οποίες σε συνδυασμό με το αυξημένο άγχος και τις συχνές μεταβολές στη διάθεση, κάνουν τον νεαρό έφηβο να αμφιβάλλει για τον εαυτό του. Οι εσωτερικές πιέσεις αυτής της περιόδου συνδυάζονται με τις εξωτερικές πιέσεις  που δυσκολεύουν τη ζωή των νεαρών εφήβων. Οι έφηβοι μπορεί να παγιδεύονται στις κοινωνικές πιέσεις για  αποδοχή και ένταξη σε κάποια ομάδα συνομηλίκων. Μπορεί  να παγιδεύονται  στις πιέσεις της οικογένειας και του σχολείου για ακαδημαϊκά επιτεύγματα, και να αντιμετωπίζουν αυξημένες προκλήσεις και δυσκολίες ιδιαίτερα κατά τη μετάβαση στην επόμενη σχολική βαθμίδα, από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο και από το Γυμνάσιο στο Λύκειο. Μπορεί ακόμα να παγιδεύονται – και αυτό ισχύει σε μεγαλύτερο βαθμό για τα κορίτσια – στις απαιτήσεις να ανταποκριθούν στα κυρίαρχα κοινωνικά πρότυπα για την ιδανική εικόνα σώματος και την φυσική ομορφιά.

Αν λάβουμε υπόψη μας όλες αυτές τις σύνθετες προκλήσεις σε όλα τα επίπεδα, δεν μας δημιουργεί ιδιαίτερη έκπληξη το γεγονός ότι στην αρχική φάση της εφηβείας η αυτοεκτίμηση κάνει μια «βουτιά». Το ζητούμενο είναι η βουτιά αυτή να μην φτάσει να έχει τόσο μεγάλη έκταση και ένταση ώστε ο έφηβος να μπορέσει να ξαναβρεί τις ισορροπίες του ως προς το αίσθημα για τον εαυτό του αφού διανύσει την πρώτη αδέξια μετάβαση προς τη νέα φάση ζωής. Το ζητούμενο είναι επίσης η σύνδεση με τους γονείς να είναι τέτοια που να επιτρέπει στον έφηβο να μοιραστεί τις ανασφάλειές του και να βρει την υποστήριξη που θα τον αποδεσμεύσει σταδιακά από τις εσωτερικές και εξωτερικές παγίδες που του δημιουργούν αμφιβολίες για την προσωπική του αξία.

Σας προτείνω να ανατρέξετε στα προηγούμενα άρθρα μου στο efiveia.gr που αναφέρονται αναλυτικά στις ανασφάλειες της εφηβείας και στον ρόλο της οικογένειας στην υποστήριξη των εφήβων:

Ποιες είναι οι ανασφάλειες του εφήβου και πώς θα τον βοηθήσουμε;

Έφηβος και κοινωνική ανασφάλεια

Όταν ο έφηβος αισθάνεται ανασφάλεια για την εμφάνιση και την εικόνα του σώματός του

Φυσικά και καλλιεργούμε την εμπιστοσύνη προς τον εαυτό και την αναγνώριση της προσωπικής αξίας από πολύ μικρές ηλικίες. Έτσι, φτάνοντας στην προεφηβεία και την εφηβεία, τα παιδιά γνωρίζουν ήδη ότι η αξία τους δεν εξαρτάται από επιτεύγματα, νίκες και διακρίσεις, ότι δεν χρειάζεται να αποδεικνύουν πόσο καλοί και τέλειοι είναι προκειμένου να τους αγαπάμε και να πιστεύουμε σ’ αυτούς. Παρά τις προκλήσεις της εφηβείας, τα παιδιά που μεγαλώνουν σε κλίμα άνευ όρων αποδοχής, έχουν μάθει να διαχωρίζουν μεταξύ αξίας και επιτευγμάτων, έχουν  μάθει να αποδέχονται τον εαυτό τους με τις αδυναμίες του και τις δυσκολίες του.

Αν βλέπετε ότι το παιδί σας αμφιβάλλει για την αξία του, χρειάζεται να δείτε με ποιους παράγοντες συσχετίζει την προσωπική του αξία ώστε να το βοηθήσετε να κάνει μια ρεαλιστική εκτίμηση των δυνατοτήτων και των αδυναμιών του. Ακόμα χρειάζεται να δείτε σε ποιους τομείς της ζωής του και με ποιον τρόπο επιδρά η χαμηλή του αυτοεκτίμηση. Για παράδειγμα, αν ένας ή μία έφηβη δεν αισθάνεται καλά για την εμφάνιση και το σώμα του, είναι πιθανό να αποφεύγει να κοινωνικοποιείται, ή να αποφεύγει δραστηριότητες που θα του άρεσαν όπως ο χορός και οι εκδρομές. Επίσης, είναι πιθανό να αναπτύξει κάποιου είδους διαταραχή πρόσληψης της τροφής ή να καταφύγει σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, ή σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, όπως ο αυτοτραυματισμός, η χρήση ουσιών και η πρόωρη έκφραση σεξουαλικών ενδιαφερόντων. Ο έφηβος που δεν εμπιστεύεται τις διανοητικές του ικανότητες και δυνατότητες, που δεν πιστεύει ότι είναι αρκετά «έξυπνος», είναι πιθανό να απέχει από ακαδημαϊκές προκλήσεις, προκειμένου να μην αποδειχθεί η ανεπάρκειά του και με αυτό τον τρόπο δεν επιτρέπει στον εαυτό του να εκτιμήσει ρεαλιστικά τις δυνατότητές του και να εκδιπλώσει το δυναμικό του. Ο έφηβος που αισθάνεται ότι υστερεί κοινωνικά, αποφεύγει το άνοιγμα προς τους συνομηλίκους του και απομονώνεται από τον φόβο της έκθεσης και της αποκάλυψης της ανεπάρκειάς του.

Τι αποφεύγει το παιδί σας να κάνει λόγω της χαμηλής του αυτοεκτίμησης; Οι έφηβοι πρέπει να μάθουν ότι όσο αποφεύγουμε την έκθεση σε καταστάσεις, τόσο επιβεβαιώνουμε το λανθασμένο αίσθημα της προσωπικής μας ανεπάρκειας. Η αντίστροφη όψη της αποφυγής είναι το να εμπλεκόμαστε σε καταστάσεις με οδηγό την χαμηλή μας αυτοεκτίμηση. Με άλλα λόγια, ο έφηβος που νιώθει ανεπαρκής είναι πιο πιθανό να εμπλακεί σε κακοποιητικές σχεσεις, σε παρέες που εκμεταλλεύονται τις ευαλωτότητές του και αργότερα σε χειριστικές ρομαντικές σχέσεις. Δεν έχει νόημα να προσπαθήσετε να τονώσετε την αυτοεκτίμηση του εφήβου με γενικά σχόλια που επισημαίνουν πόσο επαρκής είναι στα δικά σας μάτια. Ούτε φυσικά και έχει νόημα να αρνείστε ή να μειώνετε  τα συναισθήματα ανεπάρκειας που εκφράζει γιατί έτσι προξενείτε άθελά σας μια επιπλέον ματαίωση για το παιδί σας: «Τι είναι αυτά που λες; Μια χαρά είσαι. Άσε τις σαχλαμάρες.» Αν έχετε χρησιμοποιήσει αυτού του είδους τις εκφράσεις προκειμένου να υποστηρίξετε το παιδί σας και να το βοηθήσετε να αποκαταστήσει το αίσθημα της αυτοεκτίμησής του, το πιθανότερο είναι ότι έχετε διαπιστώσει πόσο αναποτελεσματική είναι αυτή η στρατηγική. Τι μπορείτε να κάνετε; Αφήστε το παιδί σας να σας εκφράσει πώς αισθάνεται για τον εαυτό του. Μην διαιωνίζετε όμως τον φαύλο κύκλο στον οποίο έχει παγιδευτεί, είτε με το διαβεβαιώνετε ότι όλα είναι εντάξει, είτε με το να προσπαθείτε να «διορθώσετε» τα πράγματα που το κάνουν να νιώθει ανασφάλεια. Επαινέστε και επιβραβεύστε τον για τα πράγματα που εκτιμάτε σε αυτόν και μιλήστε περιγράφοντας αντί να γενικεύετε γιατί αυτό θα κάνει την προσέγγισή σας πιστευτή. Με άλλα λόγια, αν μιλάτε με γενικότητες, το παιδί σας θεωρεί ότι το κάνετε από υποχρέωση, ενώ αν συζητάτε ανοιχτά και ρεαλιστικά για τις δυσκολίες, τις προκλήσεις και το πώς ανταποκρίνεται σε αυτές, τότε το βοηθάτε να δημιουργήσει μια ισορροπημένη εικόνα και ένα ισορροπημένο αίσθημα για τον εαυτό του.

Συζητήστε και κυρίως δείξτε μέσα από το δικό σας παράδειγμα τι συνιστά την αξία ενός ανθρώπου. Μάθετε στο παιδι σας μέσα από το δικό σας παράδειγμα ότι τα λάθη μας δεν είναι αποδείξεις της ανικανότητάς μας, αλλά ευκαιρίες για μάθηση και βελτίωση. Δείξτε στο παιδί σας πώς να εμπλέκεται στις προκλήσεις της ζωής του παρά τις ανασφάλειές του. Δείξτε του δηλαδή ότι δεν χρειάζεται κάποιος να είναι υπερβολικά σίγουρος για τον εαυτό του προκειμένου να πλησιάσει τους γύρω του. Ότι δεν χρειάζεται να είναι ιδιοφυής προκειμένου να ανακαλύψει τις κλίσεις του και να προσπαθήσει να αποδώσει στα ενδιαφέροντά του και στις υποχρεώσεις του στο σχολείο, στον αθλητισμό, στην τέχνη, στο παιχνίδι με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για τον ίδιο. Με τον τρόπο δηλαδή που θα τον κάνει να νώσει δημιουργικός και θα του δώσει αίσθημα ικανοποίησης και ευχαρίστησης. Ότι δεν χρειάζεται να ανταποκρίνεται σε κάποιο εξωτερικό πρότυπο προκειμένου να του αρέσει ο εαυτός του.

Το μυστικό για να τα καταφέρετε όλα αυτά βέβαια είναι να τα πιστεύετε. Γι’ αυτό και, όπως συνήθως, θα σας προτείνω να κοιτάξετε τον εαυτό σας στον καθρέφτη και να ανακαλύψετε τις δικές σας πεποιθήσεις και ιδέες για την προσωπική αξία των ατόμων γενικά. Να αποκτήσετε ακόμα μια ακριβή εικόνα των παραγόντων που διαμορφώνουν το δικό σας αίσθημα αυτοεκτίμησης. Πόσο εκτιμάτε τον εαυτό σας και πώς πιστευετε ότι μεταδίδετε αυτό το μήνυμα στο παιδί σας; Αφού αποκτήσετε εσείς ξεκάθαρη εικόνα ως προς αυτές τις παραμέτρους, θα μπορέσετε να προσεγγίσετε το ζήτημα της αυτοεκτίμησης του παιδιού σας. Θα μπορέσετε επίσης να εκτιμήσετε αν και σε τι βαθμό συμβάλλετε άθελά σας στην χαμηλή αυτοεκτίμηση του παιδιού σας.

Στους νεαρούς εφήβους αρέσει βέβαια να μοιραζόμαστε ιστορίες από τη δική μας ζωή όταν ήμασταν στην ηλικία τους. Κάντε λοιπόν ένα νοερό ταξίδι στις  δικές σας εφηβικές ανασφάλειες και μιλήστε στο παιδί σας για την εύθραυστη αυτοεκτίμησή σας εκείνης της περιόδου. Μιλήστε του και για τα πράγματα που σας βοήθησαν, όπως η σταδιακή έκθεση σε προκλήσεις, η υποστήριξη από κοντινούς ενήλικες και συνομηλίκους, η δημιουργία ενός κόσμου προσωπικών ενδιαφερόντων. Παρακινήστε το παιδί σας να βρει τις δικές του πηγές υποστήριξης.

Συχνά προτείνω στους εφήβους να φανταστούν ότι ο εαυτός τους είναι ένας πολύ καλός τους φίλος. Τους ζητώ να σκεφτούν πώς θα απαντούσαν στον φίλο τους αν τους εξέφραζε αμφιβολίες για τον εαυτό του και πώς θα επιχειρούσαν να τον υποστηρίξουν και να τον φροντίσουν. Σας προτείνω να κάνετε και εσείς το ίδιο, τόσο για το παιδί σας, όσο και για  τον εαυτό σας.

Σας προτείνω τα εξής βήματα: Διερευνήστε και αλλάξτε – όπως κρίνετε ότι χρειάζεται – τις πεποιθήσεις σας για την προσωπική αξία. Ελέγξτε μήπως μέσα από τη στάση σας άθελά σας περνάτε στο παιδί σας το μήνυμα ότι η αποδοχή σας εξαρτάται από τις επιδόσεις του. Ελέγξτε επίσης μήπως άθελά σας  ενισχύετε την χαμηλή αυτοεκτίμηση του παιδιού σας μέσα από σχόλια που εκλαμβάνει ως κριτική και αποδοκιμασία. Συμπεριφερθείτε στον εαυτό σας  σαν να ήταν ο πιο κοντινός σας φίλος. Μάθετε και στο παιδί σας να κάνει το ίδιο.

Το αποτέλεσμα που προβλέπω μέσα από όλα αυτά, θα είναι να βλέπει ο έφηβος τον εαυτό του στον πραγματικό και νοερό καθρέφτη  και να νιώθει επαρκής.