Εναντιωτική Προκλητική Διαταραχή

Γράφει στο efiveia.gr η Ψυχολόγος, MSc, Παιδαγωγός-Παιδοψυχολόγος, MED Ειρήνη Παπαγιάννη

Τι είναι η  Εναντιωτική Προκλητική Διαταραχή (Oppositional Defiant Disorder / ODD)  ?

Είναι γνωστό πως στη νηπιακή ηλικία το παιδί χαρακτηρίζεται από αυξημένη τάση για αυτάρκεια, αυτονομία και ανάληψη πρωτοβουλιών. Η προσπάθεια των γονέων να το χειριστούν αποτελεσματικά, καταλήγει πολλές φορές σε συγκρούσεις που μπορεί να εκδηλωθούν με πείσμα, ανυπακοή, αρνητισμό και αντιδραστική συμπεριφορά εκ μέρους του νηπίου και με έντονες παρατηρήσεις, απαγορεύσεις και επιβολή τιμωριών εκ μέρους των γονέων. Ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς θα ερμηνεύσουν και θα αντιμετωπίσουν την αντιδραστική συμπεριφορά του νηπίου έχει εξέχουσα σημασία τόσο για την ψυχοσυναισθηματική του ανάπτυξη όσο και για την κοινωνική του προσαρμογή. Ωστόσο αυτή η «αντιδραστική» συμπεριφορά του νηπίου, εντάσσεται στα πλαίσια της φυσιολογικής ανάπτυξης.

Όταν όμως εκδηλώνεται με πολύ μεγάλη συχνότητα και υπερβολική ένταση και όταν συνεχίζεται και πέραν της νηπιακής ηλικίας, τότε μπορεί να οδηγήσει σε διατάραξη της σχέσης του παιδιού με τα άτομα του οικείου περιβάλλοντος και να αποτελέσει τροχοπέδη στην ομαλή ανάπτυξή του. Σε αυτήν την περίπτωση, η αντιδραστική συμπεριφορά παύει να εντάσσεται στα πλαίσια της φυσιολογικής ανάπτυξης του παιδιού και αποτελεί ένδειξη εκδήλωσης ΕΝΑΝΤΙΩΤΙΚΗΣ ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗΣ (ODD).  Η ODD έχει ηλικιακό εύρος από 3 ετών έως 9 περίπου ετών και εντάσσεται στις Διασπαστικές Διαταραχές.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗΣ ODD

• Δυσκολία στη συνεργασία τόσο με συνομηλίκους όσο και με ενήλικες
• Αρνητική διάθεση
• Δεν υπακούουν σε εντολές
• Συμπεριφορά που ενέχει συνεχόμενη αντίδραση και πρόκληση
• Δυσχέρεια συμμόρφωσης σε κανόνες και όρια που τίθενται από ενήλικες.
• Προβλήματα με την διαχείριση της ψυχραιμίας του.
• Ευκολία σε συμπλοκές και  σε καβγάδες
• Χρησιμοποιεί ψέματα  για να γίνει πιστευτός
• Κατηγορεί άλλους για δικά του λάθη, δεν παραδέχεται το λάθος του , ούτε σε καθεστώς πίεσης των ενηλίκων και μεταθέτει την ευθύνη.
• Είναι ένα παιδί συχνά θυμωμένο που θέλει να γίνεται το δικό του.

Παρατηρούνται συχνοί διαπληκτισμοί  με γονείς, εκπαιδευτικούς και άτομα εξουσίας. Στη σχολική αίθουσα, στους μαθητές με ODD παρατηρείται άρνηση στις σχολικές εργασίες, ένταση με άλλους μαθητές και εξασθένηση της λειτουργικότητας με αποτέλεσμα την χαμηλή επίδοση στις ακαδημαϊκές υποχρεώσεις και προβλήματα στην κοινωνική ζωή εντός και εκτός σχολείου. Τηρούν μια ενοχλητική συμπεριφορά και αγένεια  προς  άλλους, προσβάλλοντας ακόμη και σκόπιμα..

Είναι εκδικητικά, οξύθυμα και με κακή διάθεση. Επίσης είναι παιδιά ευερέθιστα και λένε  λόγια στο θυμό τους που πληγώνουν.

Όταν τα παιδιά λοιπόν παρουσιάζουν συχνά και συστηματικά συμπεριφορές ανυπακοής, αντίδρασης, εναντίωσης και εχθρότητας σε επίπεδο που η στάση τους επιδρά στην οικογένεια και στην κοινωνική ζωή τους, τότε υπάρχει ένδειξη  Εναντιωματικής Προκλητικής Διαταραχής.Πρέπει να πούμε επίσης ότι αυτή η συμπεριφορά μπορεί να συμβαίνει μόνο στο σπίτι, χωρίς απαραίτητα να λαμβάνει χώρα σε άλλο πλαίσιο, όπως το σχολείο.

Παραδείγματα για να αντιληφθούμε την Εναντιωτική Προκλητική Διαταραχή

• Ένα 4χρονο αγόρι που ζητά συνεχώς να ασχολούνται μαζί του και όταν δεν το καταφέρνει, κλαίει με λυγμούς και ουρλιάζει και όταν θυμώνει, πετάει πράγματα και φωνάζει με όλη του τη δύναμη.
• Ένα 5χρονο  αγόρι  που όταν  οι γονείς του  μιλούν μεταξύ τους,  βάζει στο τέρμα το ραδιόφωνο για να τους ενοχλεί εσκεμμένα.
• Μία  6χρονη που λέει συνεχώς «όχι» κι επιτίθεται σωματικά στους γονείς της όταν δεν της γίνονται τα χατίρια.
• Ένα 6χρονο αγόρι που σκάβει το πάτωμα του σπιτιού του κι επιτίθεται λεκτικά  και γίνεται βίαιο στον πατέρα του, όταν του κάνει παρατήρηση.
• Ένα  7χρονο  κορίτσι που κάνει θόρυβο από όταν η μητέρα της είπε πόσο ενοχλητική είναι η συμπεριφορά της.
• Ένα 4χρονο αγόρι που γκρινιάζει όλη τη διάρκεια του φαγητού γιατί τίποτα δεν του αρέσει και αρνείται να βάλει τα ρούχα του ιδιαίτερα όταν οι γονείς του δείχνουν να βιάζονται για τις δουλειές τους.
• Ένα 6χρονο κορίτσι που παίζει στο σχολείο με τις συνομήλικες φίλες της, μόνο όσο εκείνες κάνουν ό,τι τους λέει και ό,τι τους ζητάει.
• Ένα 7χρονο αγόρι που απαιτεί αμείλικτα να ικανοποιούνται οι επιθυμίες του αμέσως και συνεργάζεται με τους γονείς του και τον δάσκαλό του στο σχολείο,  μόνο με την υπόσχεση κάποιας «γενναίας» ανταμοιβής.

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗΣ

Από μελέτες φαίνεται ότι οι βιολογικοί παράγοντες δεν έχουν βαρύνουσα σημασία, αν και πιθανόν να υπάρχουν κάποιες χημικές ανισορροπίες στον εγκέφαλο σύμφωνα με τους νευροεπιστήμονες. Η αιτιολογία αυτής της συμπεριφοράς φαίνεται κυρίως να προκύπτει από την αλληλεπίδραση των παιδιών με τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος, το είδος προσκόλλησης του παιδιού (ασφαλή ή ανασφαλή προσκόλληση) και τον τύπο των γονέων καθώς και το γονεϊκό στυλ, αν είναι δηλαδή τιμωρητικό και αυταρχικό ή δημοκρατικό και μη απειλητικό, γι’ αυτό οι αντιπαιδαγωγικές στάσεις των γονέων είναι δυνατόν να επιδεινώνουν την ODD.

Τα παιδιά με ODD κατά την ανάπτυξή τους καταγράφουν ένα ποσοστό της τάξεως του 50% όπου συνεχίζουν να εμφανίζουν αυτήν την διαταραχή και στην εφηβική ηλικία τους, ενώ το 25% μετασχηματίζουν αυτήν την Διαταραχή, σε Διαταραχή Αγωγής. Στο υπόλοιπο 25% παρατηρείται υποχώρηση των συμπτωμάτων εντελώς.

Στα παιδιά με ODD δεν έχουμε ομαλή καθημερινότητα και ισορροπημένες συμπεριφορές, ούτε σε ό,τι αφορά τον εαυτό τους, ούτε σε ό,τι αφορά με το περιβάλλον, γι’ αυτό εξάλλου οι κοινωνικές λειτουργίες και δεξιότητες είναι σε χαμηλά επίπεδα. Έρευνες στις Η.Π.Α. καταγράφουν το 15% των παιδιών σχολικής ηλικίας να εμφανίζουν ODD. Στις μικρότερες ηλικίες τα αγόρια πρωτοστατούν, αλλά όσο ανεβαίνουμε ηλικιακό επίπεδο, τα ποσοστά ανέρχονται στα ίδια επίπεδα και στα δύο φύλα. Σύμφωνα μάλιστα με έρευνες στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή ξεκινά ακόμη και πριν την ηλικία των τριών χρόνων και παρουσιάζει οικογενειακό ιστορικό. Το 20% των παιδιών με ODD είχε γονιό ο οποίος υπήρξε αλκοολικός και απασχόλησε με τις πράξεις και τις συμπεριφορές του τη δικαιοσύνη.

Στο DSM–V, Διαγνωστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, αναφέρεται ότι η Εναντιωτική Προκλητική Διαταραχή εντάσσεται στην ομάδα των Διαταραχών Ελλειμματικής Προσοχής και Διασπαστικής Συμπεριφοράς. 4 από τα 8 κριτήρια που προαναφέρθηκαν, για διάστημα μεγαλύτερο των 6 μηνών και όταν ένα κριτήριο εμφανίζεται συχνότερα από ό,τι σε άτομα ανάλογης ηλικίας και αναπτυξιακού επιπέδου, συνιστά λόγους για να μιλούμε για τη Διαταραχή. Παράλληλα πρέπει η συμπεριφορά που εμφανίζεται και παρουσιάζεται στο παιδί να προκαλεί κλινικά σημαντική έκπτωση στις κοινωνικές, σχολικές ή επαγγελματικές λειτουργίες.

Η Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή στο Σχολείο

Η αντιμετώπιση της Εναντιωματικής Προκλητικής Διαταραχής περιλαμβάνει διάφορες παρεμβάσεις σε επίπεδο σχολείου:

• Συμβουλευτική σε ατομικό επίπεδο με τον εκπαιδευτικό της τάξης, τον Σχολικό Ψυχολόγο ή τον Σχολικό Σύμβουλο.
•  Οικογενειακή Θεραπεία, και στην περίπτωση που πραγματοποιείται, ο γονέας  καλό θα είναι να έρθει σε επαφή με το σχολείο και ιδιαίτερα με τον δάσκαλο της τάξης.
• Γνωσιακή και συμπεριφορική θεραπεία, ώστε να διαχειρίζονται εκρήξεις και θυμό, αλλά και εκπαίδευση για την καλύτερη εκμάθηση κοινωνικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων.
• Εκπαίδευση των δασκάλων και των γονέων σε δεξιότητες μοντελοποίησης της συμπεριφοράς, δηλαδή ο δάσκαλος και ο γονιός να αποτελέσουν ένα «θετικό πρότυπο» συμπεριφοράς για το παιδί.
• Θέσπιση κανόνων και ορίων. Αναγνώριση των λαθών αλλά και πειθαρχικών συνεπειών.
• Ανάπτυξη ενός υποστηρικτικού συστήματος στο σχολείο, δηλαδή ατόμων που μπορούν να τα καταλάβουν και να τα βοηθήσουν.
• Διαχείριση της εναντιωτικής συμπεριφοράς με χρήση time-outs.
• Εντοπισμός της πηγής του άγχους εντός και εκτός σχολείου.
• Καθορισμός καθημερινών εφικτών και ρεαλιστικών στόχων και συχνή επανεκτίμησή  τους.
• Στρατηγικές αποφόρτισης και τεχνικές χαλάρωσης.
• Εκδήλωση των συναισθημάτων με λεκτικό τρόπο και αποτροπή ακραίων συμπεριφορών.
• Εκτόνωση της ενέργειας μέσω του αθλητισμού και ψυχαγωγίας.

Ο εκπαιδευτικός προκειμένου να διαχειριστεί την περίπτωση ενός παιδιού με Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή πρέπει να το επαινεί και να ενισχύει θυμίζοντάς του συνεχώς τα θετικά στοιχεία του χαρακτήρα του. Να επιβραβεύει τις θετικές συμπεριφορές του στο σχολείο, να αφιερώνει χρόνο συζητώντας τους προβληματισμούς του παιδιού. Σημαντική είναι η δημιουργία συνθηκών αποδοχής συνομηλίκων και μη. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει επικοινωνία και στενή επαφή με τους γονείς για την εξέλιξη του παιδιού, τη συμπεριφορά και τις επιτυχίες του. Πολλοί εκπαιδευτικοί θεωρούν επιτυχές και ότι φέρνει αποτέλεσμα όταν έχουν το παιδί κοντά στην έδρα, έχοντας συχνή βλεμματική επαφή μαζί του. Δε θα πρέπει ο δάσκαλος σε καμία περίπτωση να έρχεται σε αντιπαράθεση με το παιδί όταν τον προκαλεί με την ενοχλητική συμπεριφορά του.

Συνοψίζοντας λοιπόν, ο εκπαιδευτικός της τάξης θα πρέπει να γνωρίζει ότι είναι καθοριστικά :

• Ο θερμός έπαινος και η ενθάρρυνση
• Η εστίαση στο πόσο έξυπνα και ενδιαφέροντα μπορεί να είναι αυτά τα παιδιά σε κάποιους ιδιαίτερους τομείς και δεξιότητες
• Η ανάγκη τους να κάνουν ειρήνη μ’ ό,τι τους ταλαιπωρεί π.χ. περιβάλλον, εστίες άγχους κ.α.
• Η ανακάλυψη του τι τους δίνει χαρά αλλά και συνεχόμενη επαφή με γονείς και παιδί για την ενημέρωση σχετικά με την ακαδημαϊκή πρόοδο των παιδιών με ODD
• Αποφυγή κάθε σύγκρουσης όταν ο εκπαιδευτικός αντιληφθεί εναντιωτική συμπεριφορά ή έντονη αντίδραση.
• Στενή επαφή και ιδιαίτερες σχέσεις με το παιδί, για να μπορέσει να  δημιουργηθεί σχέση εμπιστοσύνης με τον μαθητή και τον εκπαιδευτικό.

Η Διαταραχή ODD απαιτεί ψυχοκοινωνική αξιολόγηση του παιδιού από παιδοψυχολόγο, και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και παραπομπή σε παιδοψυχίατρο για ιατρική διάγνωση. Οι γονείς με αυτές τις δυσκολίες διαχείρισης συμπεριφοράς δε θα πρέπει να επαναπαυτούν και να στηριχθούν μόνο στην ελπίδα ότι τα παιδιά τους μεγαλώνοντας θα ωριμάσουν και θα ξεπεράσουν τη συμπεριφορά  αυτή. Γιατί αυτό δεν συμβαίνει. Τα περισσότερα παιδιά στην αναπτυξιακή τους πορεία εξελίσσονται με Διαταραχή της Διαγωγής και περαιτέρω ψυχολογικά προβλήματα (υπάρχει συνήθως συννοσηρότητα με ΔΕΠΥ, άγχος, κατάθλιψη), ειδικά αν το αφήσουν ανεξέλεγκτο και αβοήθητο περιμένοντας μόνο να αλλάξει κάποια στιγμή αυτή η συμπεριφορά.