Και με την κυκλοθυμικότητα των γονέων, τι γίνεται;

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Έχουμε δει μαζί μέσα από το φιλόξενο βήμα του efiveia.gr το ζήτημα της κυκλοθυμικότητας και των μεταπτώσεων στη διάθεση των εφήβων («Κυκλοθυμικότητα και εναλλαγές στη διάθεση: Τι συμβαίνει στον έφηβο και πώς θα το διαχειριστούμε;»), καθώς και το τι εκφράζουν τα ξεσπάσματά τους («Τι εκφράζουν τα ξεσπάσματα των εφήβων;»).

Συχνά, στις οικογένειες που υποστηρίζω, παρατηρώ να δημιουργείται και να συντηρείται ένας φαύλος κύκλος αντιδράσεων που εκφράζουν ευμεταβλητότητα και κυκλοθυμικότητα στο συναίσθημα. Γονείς και έφηβοι παγιδεύονται μέσα σε αυτόν τον φαύλο κύκλο με αποτέλεσμα να αυτοματοποιούνται αρνητικά πρότυπα επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια.

Παρατηρώ επίσης συχνά ότι οι γονείς δεν αντιλαμβάνονται τον δικό τους ρόλο στην εδραίωση και συντήρηση αυτού του φαύλου κύκλου. Αναζητούν βοήθεια και συμβουλές για το πώς να διαχειριστούν την άσχημη συμπεριφορά που συνδέεται με την κυκλοθυμικότητα του εφήβου. Ταυτόχρονα όμως παραβλέπουν το γεγονός ότι τα πρότυπα στην επικοινωνία δεν δημιουργούνται από ένα άτομο, ούτε και συντηρούνται χωρίς την συμβολή όλων των εμπλεκόμενων μελών.

Όπως σας έχω ήδη επισημάνει, οι δυσλειτουργικές καταστάσεις δεν αλλάζουν μέσα από τροποποίηση της συμπεριφοράς. Οι δυσλειτουργικές καταστάσεις είναι δυνατόν να αλλάξουν μόνο μέσα από την αλλαγή της σχέσης που τις διαμορφώνει. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, όταν οι οικογένειες φτάνουν σε εμένα, έχουν ήδη δοκιμάσει διάφορες «στρατηγικές» για την αλλαγή της συμπεριφοράς του εφήβου που εκτείνονται από τον χειρισμό ως την τιμωρία, και που όλες έχουν πέσει στο κενό.

Φυσικά και οποιαδήποτε απόπειρα για παρέμβαση στη συμπεριφορά του εφήβου είναι προγραμματισμένη να πέσει στο κενό, αν δεν τοποθετεί το ζήτημα στο ερμηνευτικό πλαίσιο της σχέσης. Με απλά λόγια, το ερώτημα «γιατί ο έφηβος συμπεριφέρεται άσχημα και τι να κάνω γι’ αυτό;» οδηγεί σε αναποτελεσματικές απόπειρες για «διόρθωση». Το ερώτημα όμως «πώς η μεταξύ μας σχέση μπορεί να επιτρέπει την άσχημη συμπεριφορά του εφήβου;», εστιάζει στη σχέση και γι’ αυτό μπορεί να οδηγήσει σε επιθυμητές αλλαγές.  

Γενικότερα, ένα «κόλπο» που σας προτείνω είναι να προσπαθείτε, για οποιοδήποτε ερώτημα σας απασχολεί σε σχέση με τον έφηβο, να αλλάζετε την διατύπωση από το «γιατί» στο «πώς». Αυτή η μικρή μετατόπιση στην οπτική μπορεί από μόνη της να έχει ανέλπιστα αποτελέσματα. Επιλέγω λοιπόν για σήμερα να δούμε μαζί την δική σας πλευρά. Να δούμε με άλλα λόγια τι είναι αυτό που εσείς ως γονείς κάνετε ή δεν κάνετε, χωρίς πιθανόν να το αντιλαμβάνεστε,  και τι χρειαζεται να αλλάξετε στην απάντηση που δίνετε στην κυκλοθυμικότητα του εφήβου.

Όπως σας έχω ήδη προτείνει ξανά και ξανά, πριν εστιάσουμε στο παιδί μας και τη συμπεριφορά του, οφείλουμε να κοιτάξουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη. Μήπως απαντάτε στην ευμετάβλητη διάθεση και στις απότομες συναισθηματικές διακυμάνσεις του παιδιού σας αντικατοπτρίζοντας τη δική του συμπεριφορά;

Πώς απαντάτε όταν ο/η έφηβος ξεσπά με «ανεξήγητο» τρόπο; Απαντάτε μήπως και εσείς με «ανεξήγητη» φόρτιση; Φυσικά οι αντιδράσεις μικρών και μεγάλων δεν είναι ποτέ ανεξήγητες. Έτσι, τις αντιδράσεις των εφήβων τις ερμηνεύουμε μέσα στο πλαίσιο των αλλαγών και των προκλήσεων της αναπτυξιακής φάσης που διανύουν. Τι αντιδράσεις των ενηλίκων θα τις ερμηνεύσουμε αντίστοιχα μέσα στο πλαίσιο της δικής τους φάσης στην ατομική και οικογενειακή ζωή και των προκλήσεων για ανταπόκριση στον γονεϊκό ρόλο. Είναι σημαντικό με άλλα λόγια να ερμηνεύσετε τις αντιδράσεις με τις οποίες απαντάτε στις αντιδράσεις του παιδιού σας.

Επειδή συνήθως μας είναι δύσκολο να ανακαλέσουμε στοιχεία της καθημερινότητας,  είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να καταγράφουμε τις καταστάσεις που ζούμε προκειμένου να μπορέσουμε να τις διερευνήσουμε και στη συνέχεια, αν κρίνουμε ότι είναι απαραίτητο, να τις αλλάξουμε.

Προκειμένου λοιπόν να καθοδηγήσετε τη διερεύνηση των δικών σας αντιδράσεων και των συναισθηματικών πηγών από από όπου διακινούνται, θα σας προτείνω το εξής σχέδιο καταγραφής: Για την επόμενη εβδομάδα, κάθε φορά που ο έφηβος αντιδρά με τρόπο που αντικατοπτρίζει κυκλοθυμικότητα, καταγράψτε το συμβάν. Με άλλα λόγια, πάρτε ένα τετράδιο και γράψτε ακριβώς τι συνέβη και πώς αντέδρασε ο έφηβος. Καταγράψτε στη συνέχεια τη δική σας αντίδραση. Όσο πιο κοντά στο συμβάν κάνετε την καταγραφή, τόσο το καλύτερο, γιατί δεν μεσολαβεί ο χρόνος ως παράγοντας που κατευνάζει τα έντονα συναισθήματα και επηρεάζει την ερμηνεία μας. Αφού καταγράψετε, προσπαθήστε να απαντήσετε τα εξής ερωτήματα: Ποιο συναίσθημα πιστεύω ότι βρίσκεται πίσω από την δική μου αντίδραση; Πώς θα αλλάξει η αντίδρασή μου, αν αλλάξει το συναίσθημα που την διακινεί; Πώς θα αλλάξει η αντίδραση του εφήβου αν αλλάξει η δική μου συμπεριφορά; Πώς θα αλλάξει η μεταξύ μας επικοινωνία, αν εγώ αλλάξω το συναισθηματικό υπόβαθρο και την εκδήλωσή του στην δική μου συμπεριφορά;

Αυτού του είδους η καταγραφή πιστεύω ότι θα σας δείξει πως συχνά ξεσπάτε ως αντίδραση στο ξέσπασμα του εφήβου μέσα από θυμό και μέσα από το αίσθημα ότι δεν σας υπολογίζει και δεν σας σέβεται. Μέσα από το φίλτρο του θυμού, η αντίδρασή σας είναι δικαιολογημένη και αναμενόμενη. Δοκιμάστε όμως να δείτε τα πράγματα μέσα από μια διαφορετική οπτική. Συγκεριμένα, δοκιμάστε να δείτε και να αξιολογήσετε τις καταστάσεις μέσα από το πρίσμα του ρόλου σας και όχι των συναισθημάτων σας. Εννοώ με αυτό ότι ο ρόλος σας, σας υπαγορεύει κάποιες αντιδράσεις και σας απαγορεύει άλλες. Χωρίς ενοχές, αναλογιστείτε τον ρόλο σας. Σκεφτείτε για τον εαυτό σας με γνώμονα τη φροντίδα για τον εαυτό σας που θα σας επιτρέψει και τη φροντίδα του παιδιού σας: «Εγώ είμαι ο ενήλικας, εγώ βρίσκομαι στο ρόλο του γονέα, άρα εγώ έχω το πλεονέκτημα και την ελευθερία να μπορώ να ελέγχω τις παρορμητικές μου αντιδράσεις. Η δική μου ηλικία και η δική μου εμπειρία ζωής μου επιτρέπουν να αναγνωρίζω και να εντοπίζω την κυκλοθυμικότητά μου και ταυτόχρονα να μην την αφήνω να ορίζει τις αντιδράσεις μου. Ο δικός μου ρόλος επιτρέπει ευελιξία στον χειρισμό καταστάσεων. Αυτή την ευελιξία δεν την έχει ακόμα ο έφηβος. Οφείλω εγώ να του την δείξω λειτουργώντας ως πρότυπο. Αν θίγομαι από τις αντιδράσεις του και απαντώ με «εφηβικό» τρόπο στα ξεσπάσματα του παιδιού μου, είναι σαν να αφήνω στην άκρη τον ρόλο μου και έτσι ενθαρρύνω δυσλειτουργικά πρότυπα επικοινωνίας.»

Θα σας δώσω ένα παράδειγμα μιας συνδιαλλαγής με τον έφηβο που μπορεί να έχει διαφορετική έκβαση ανάλογα με τα στοιχεία που θα σας αποκαλύψει η καταγραφή σας και ανάλογα με τις επιλογές σας, αφού διαπιστώσετε τι χρειάζετε να αλλάξετε εσείς στη δική σας προσέγγιση: Το πρωί ζήτησα από την κόρη μου να βγάλει το γάλα από το ψυγείο. Έγινε ο εξής διάλογος:

• «Μπορείς να βγάλεις το γάλα από το ψυγείο;»
• «Δεν με παρατάς πρωί πρωί; Τι σου ‘χω κάνει;». (Απάντηση έντονη με νεύρα).  
• «Εσύ τι μου ‘χεις κάνει ή εγώ τι σου ΄χω κάνει και συμπεριφέρεσαι έτσι και μου μιλάς σαν να είμαι υπηρέτης σου;» (Έντονη απάντηση του γονέα με νεύρα και θυμό)

Ποια συναισθήματα διακινούν την απάντηση του γονέα σε αυτή την περίπτωση; Διακρίνετε στην  απάντηση του γονέα την υιοθέτηση ενός δυσλειτουργικού μοτίβου που αναπαράγει εφηβικές αντιδράσεις και από τις δυο πλευρές;

Ας δούμε τώρα μια διαφορετική έκβαση της ίδιας σκηνής: Αφού η κόρη δώσει την ίδια νευριασμένη και απότομη απάντηση, ο γονέας συγκρατεί την παρόρμησή του να απαντήσει με τον ίδιο τρόπο: «Τι έγινε; Μήπως συνέβη κάτι που σε στενοχώρησε;»

Σας αφήνω να φανταστείτε τον διαφορετικό διάλογο που ακολουθεί, τις διαφορετικές συμπεριφορές και την σταδιακή αλλαγή των δυσλειτουργικών προτύπων στην επικοινωνία. Δοκιμάστε να παίξετε αυτό το παιχνίδι της καταγραφής- που καθόλου παιχνίδι δεν είναι βέβαια- και κάντε μια αποτίμηση στο τέλος της εβδομάδας. Πόσες φορές και με τι τρόπο κατορθώσατε να μην εμπλακείτε σε φαύλο κύκλο αμοιβαίων ξεσπασμάτων; Πόσες φορές κατορθώσατε να διακόψετε αυτό τον φαύλο κύκλο μέσα από την επίγνωση του ρόλου σας και των ιδιοτήτων του και της επιλογής σας να λειτουργήσετε μέσα από αυτό το πρίσμα;

Αν δεν κατορθώνετε να εντοπίσετε τα συναισθήματα που καθοδηγούν τις αντιδράσεις σας, ή, ακόμα και αν τα εντοπίζετε, παρατηρείτε ότι τα εκφράζετε συστηματικά με άκαμπτους τρόπους, τότε η γνώμη μου είναι ότι χρειάζεστε τη βοήθεια του θεραπευτή προκειμένου να απελευθερώσετε τον εαυτό σας από δυσλειτουργικά σχήματα και να αντιμετωπίσετε με ενήλικο τρόπο τις εκφράσεις της κυκλοθυμικότητας του παιδιού σας.