- Tο Άγχος στον Αθλητισμό Παιδιών και Εφήβων - 21 Ιουλίου 2021
- Όταν ο Εκφοβισμός γίνεται από τον Εκπαιδευτικό - 18 Μαΐου 2020
- Η Εξουσία του Κορωνοϊού στον ΧωροΧρόνο της Σκέψης - 17 Απριλίου 2020
Γράφει στο efiveia.gr η Ψυχολόγος, MSc, Παιδαγωγός-Παιδοψυχολόγος, MED Ειρήνη Παπαγιάννη
Το Άγχος στους Αθλητές
Κατά τους Thomas, Murphy, & Hardy, (1999), μία από τις σημαντικές στιγμές του αθλητή είναι η ικανότητα του να αντιμετωπίζει και να διαχειρίζεται το άγχος. Οι απαιτήσεις προπόνησης αγώνων, καθιστούν τη διαχείριση του άγχους, μία δεξιότητα που κάθε αθλητής οφείλει να διδάσκεται και να εξασκείται σ’ αυτή συχνά. Η σχέση ικανότητας ελέγχου του άγχους και βελτίωσης των επιδόσεων έχει αποδειχθεί από έρευνες. Εάν οι αθλητές δεν είναι ικανοί να χειριστούν τις απαιτήσεις στο αθλητικό περιβάλλον, τότε αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα παρουσιάζονται και έχουν επιπτώσεις στη απόδοση του αθλητή (Weinberg & Williams, 2001).
Ως άγχος ορίζεται: α) μια εκμαθημένη αντίδραση του οργανισμού σε κατάσταση κινδύνου, β) μια μορφή εγωκεντρισμού που χαρακτηρίζεται από αυτοπαρατήρηση, αμφιβολίες και υποτίμηση του εαυτού, γ) ένα από τα δέκα βασικά ανθρώπινα συναισθήματα που μοιάζει με ένστικτο, δ) το αποτέλεσμα της ασυμφωνίας μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού συστήματος αξιών (Πατσιαούρας, Σούλας, Παπανικολάου, 2003). Στους παράγοντες που προκαλούν άγχος στους επαγγελματίες αθλητές διακρίνουμε: τους κινδύνους τραυματισμού, την απώλεια ισορροπίας, τις άγνωστες αθλητικές εγκαταστάσεις, το οικογενειακό-κοινωνικό περιβάλλον του αθλητή, τον ισχυρό θόρυβο, τον πόνο, την αντιμετώπιση ισχυρών αντιπάλων. Το άγχος στον τομέα του αθλητισμού οφείλεται συχνά στο φόβο για το αποτέλεσμα του αγώνα και συνδέεται με τα κίνητρα της επίδοσης. Μια παλιότερη αποτυχία σε έναν αγώνα μπορεί να συνδεθεί με το άγχος, ή μία μη κατάλληλη προετοιμασία ή και ο φόβος για το επίπεδο των αντιπάλων. Μέρος αθλητών αγχώνονται από θεατές, προπονητική ομάδα, προεδρείο του συλλόγου που αγωνίζονται, τους γονείς, τα άτομα του οικείου περιβάλλοντος, με τις απαιτήσεις που έχουν από αυτούς. Το άγχος προκαλείται από μη λειτουργικούς ψυχολογικούς παράγοντες, όπως οι αρνητικές σκέψεις που διακατέχουν τους αθλητές, η μειωμένη αυτοπεποίθηση και η εστίαση περισσότερο στο αποτέλεσμα του αγώνα παρά διαδικασία.(Πατσιαούρας, Σούλας, Παπανικολάου, 2003).
Άγχος ορίζεται (Μάνο,1997), η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που περιλαμβάνει αισθήματα τάσης φόβου ή τρόμου σαν απάντηση σε κίνδυνο, που η πηγή είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστη ή μη αναγνωρίσιμη. Η κινητοποίηση του άγχους περιλαμβάνει παραμέτρους που σχετίζονται με τη συνολική ψυχική ζωή, τη σχέση με τον εαυτό και τους άλλους, το σύστημα αξιών , τον τρόπο ερμηνείας των πραγμάτων, τις απαιτήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος και τη δυνατότητα ανταπόκρισης σε αυτές και με ποικίλους βιολογικούς παράγοντες (Barlow, 2000). Σε φυσιολογικό βαθμό αποτελεί την ψυχολογική ετοιμότητα προς επαγρύπνηση και προετοιμασία του ατόμου να δράσει, εφόσον μια κατάσταση απειλεί την ψυχοσωματική συγκρότησή του. Σε υπερβολικό βαθμό, όμως, το άγχος αποτελεί νοσηρή , χαρακτηριστική διαταραχή της προσαρμοστικής ικανότητας του ανθρώπου.
Το Στρες είναι «μία μη συγκεκριμένη αντίδραση του σώματος σε οποιαδήποτε απαίτηση εγείρεται πάνω του». Υπάρχει το ευνοϊκό/ θετικό στρες και το κακό στρες που πολλές φορές αναφέρεται ως δυσφορία και συχνά ως άγχος κατάστασης. Το Στρες δεν είναι αποτέλεσμα αλλά μία διαδικασία. Η Διέγερση, είναι ένα μίγμα φυσιολογικών και ψυχολογικών διεργασιών που συμβαίνουν στον άνθρωπο και αναφέρεται στην ένταση της παρακίνησης κάποιας δεδομένης στιγμής (Weinberg & Gould, 2001).
Ο αθλητής πρέπει να θεωρεί την ανησυχία του και τη σχετική νευρικότητα πριν από κάθε αγώνα, ως μια φυσιολογική προετοιμασία νου και σώματος. Όταν ένα άτομο προσπαθεί να καταφέρει ένα επίτευγμα από το οποίο εξαρτάται η επαγγελματική πορεία, η ηθική προσωπική ικανοποίηση και η ικανοποίηση ανθρώπων που έχουν σταθεί κοντά του στην διάρκεια των συνεχών προσπαθειών του, τότε είναι φυσιολογική και υγιής ανθρώπινη αντίδραση η πρόκληση άγχους.
Κατηγορίες του Άγχους
Αν δεχθούμε ότι το άγχος αποτελεί συναίσθημα, και ότι κάποιο επίπεδο γνωστικής επεξεργασίας απαραίτητα προηγείται προ των συναισθημάτων, είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη τη γνωστική διαδικασία για να αντιληφθούμε τους μηχανισμούς του άγχους.
Περιστασιακό άγχος (State anxiety):
Υποκειμενικά, συνειδητά αντιλαμβανόμενα αισθήματα έντασης-ανησυχίας, που σχετίζονται με την διέγερση του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Έτσι το περιστασιακό άγχος αναφέρεται σε μια αντίδραση του ατόμου σε συγκεκριμένη απειλητική κατάσταση, (Spielberger, 1966).
Χαρακτηριστικό άγχος (Τrait anxiety):
Μια αποκτημένη προδιάθεση του ατόμου να αντιλαμβάνεται, να αντιδρά σε ένα μεγάλο αριθμό αντικειμενικά μη απειλητικών καταστάσεων ως απειλητικές, με αρκετά υψηλά επίπεδα περιστασιακού άγχους, (Spielberger, 1966).
Ερευνητές θεώρησαν ότι το άγχος έχει τουλάχιστον δύο διαφορετικά συστατικά: ένα διανοητικό συστατικό που ονομάζεται γνωστικό άγχος (cognitive anxiety) ή ανησυχία, και ένα φυσιολογικό συστατικό που ονομάζεται σωματικό άγχος (somatic anxiety) ή φυσιολογική διέγερση , (Liebert & Morris, 1967).
Το άγχος εκδηλώνεται στον αθλητή, είτε σωματικά :ταχυκαρδία, δύσπνοια, κόμπος στον λαιμό, σφίξιμο στο στομάχι, μυϊκή ένταση, μυϊκοί πόνοι, αίσθηση κόπωσης, ξηρά χείλη, ναυτία, αυξημένος ρυθμός αναπνοής, υγρά χέρια, εφίδρωση, στομαχική διαταραχή, δυσκολία ύπνου, πονοκέφαλος, αίσθηση αρρώστιας, αλλοίωση φωνής, τρέμουλο , είτε γνωστικά: με αρνητική σκέψη, αμφιβολία, φόβο αποτυχίας , αίσθηση σύγχυσης, απώλεια μνήμης στις λεπτομέρειες, αδυναμία λήψης αποφάσεων και συγκέντρωσης, νοητική κόπωση και σύγχυση.
Στην πρώτη περίπτωση αντιμετωπίζεται με τεχνικές προοδευτικής χαλάρωσης, ενώ στη δεύτερη με γνωσιακές παρεμβάσεις. Η έρευνα του Cox το 1994 , έδειξε ότι, ενώ το γνωστικό άγχος παραμένει σταθερά υψηλό αρκετές ημέρες πριν τον αγώνα, το σωματικό αρχίζει να αυξάνεται την ημέρα του αγώνα και κορυφώνεται λίγο πριν την έναρξη. Πρέπει να σημειωθεί ότι το επίπεδο άγχους ενός αθλητή εξαρτάται τόσο από εξωτερικές συνθήκες (κρισιμότητα αγώνα, προετοιμασία), όσο και από την προσωπικότητα. Συνεπώς, ίδιες αγωνιστικές συνθήκες προκαλούν ελεγχόμενο άγχος σε έναν αθλητή και υπερβολικό άγχος σε άλλον (Cox, 2002).
Άλλοι ερευνητές όπως ο Klein (1990), που μελέτησαν τη σχέση του αγωνιστικού άγχους με μία ομάδα ανεξάρτητων μεταβλητών κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η επίδραση του είναι ισχυρότερη στις αθλήτριες σε σχέση με τους αθλητές, σε νεαρά άτομα σε σχέση με μεγαλύτερα σε ηλικία και στα ομαδικά αθλήματα σε σχέση με τα ατομικά.
Στο γνωστικό άγχος τονίζουμε ότι οφείλεται σε εσφαλμένες αντιλήψεις (γνωσίες) του αθλητή για τον αγώνα. Οι πιο συνηθισμένες εσφαλμένες γνωσίες στον αθλητισμό αφορούν στην υπερβολική σημασία που δίνεται στο αποτέλεσμα του αγώνα, που φθάνει να ταυτίζεται στο μυαλό του αθλητή με την αυτοαξία του, με συνέπεια να αυξάνει υπέρμετρα το άγχος. Η διάσταση που παίρνει στο μυαλό, ειδικά του νέου αθλητή, το αποτέλεσμα της ήττας με συνέπεια οι ενέργειες του να υστερούν σε δημιουργικότητα λόγω του υπερβολικού φόβου. Σημαντικό ρόλο στην δημιουργία κινήτρων διαδραματίζει ο καθορισμός ρεαλιστικών στόχων επίδοσης που αναπροσαρμόζονται σταδιακά, ώστε να αντλεί ο αθλητής τμηματικά ικανοποίηση από τις επιδόσεις του. Η απάθεια, η πλήρης χαλάρωση έχουν επίσης αρνητικά αποτελέσματα στην απόδοση του αθλητή. Σύμφωνα με μελέτες, το ελεγχόμενο άγχος σε ένα αγώνα αποδεικνύεται ωφέλιμο. Ένας αθλητής, την ένταση που νοιώθει από το άγχος, τη μετατρέπει σε ενέργεια για τον αγώνα. Σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, μέτρια επίπεδα άγχους και διέγερσης ενισχύουν την αθλητική απόδοση. Βέβαια τα ωφέλιμα επίπεδα άγχους διαφέρουν από αθλητή σε αθλητή, από αγώνισμα σε αγώνισμα και δεν είναι για όλους ευνοϊκό το μέσο επίπεδο άγχους.
Προαγωνιστικό άγχος
Το προαγωνιστικό άγχος είναι ένας από τους σημαντικότερους ψυχολογικούς παράγοντες που επηρεάζουν την έκβαση του αθλητικού αποτελέσματος. Ο τρόπος που ερμηνεύουμε, αξιολογούμε μια κατάσταση, όπως ένας αγώνας, γεννά αγχώδη αισθήματα. Ο αθλητής εισέρχεται σε στρεσογόνα κατάσταση που μεταφράζεται ως επικίνδυνη, αρνητική, δύσκολη ή θετικά προκλητική και αντίστοιχα βιώνει το λεγόμενο «eustress ή distress». Βάσει του μοντέλου ανασταλτικού ή διευκολυντικού άγχους, κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει η οπτική των αθλητών για την επίδραση του άγχους, που εμφανίζεται στην αρχή του εκάστοτε αγώνα (Sarafino, 1999). Στην περίπτωση που ο αθλητής κρίνει ότι το άγχος του είναι μη ελέγξιμο και ότι θα έχει αρνητική επιρροή στην απόδοση του, συνεπώς αυτό λειτουργεί ανασταλτικά με απτές συνέπειες στην απόδοση. Εάν ο αθλητής κρίνει ότι μπορεί να ελέγξει τα συμπτώματα του άγχος και να τα χρησιμοποιήσει με τρόπο ωφέλιμο, τότε το άγχος λειτουργεί ως ένδειξη ετοιμότητας για αγώνα. Πρόκειται για κατάσταση διέγερσης και τη μορφή διευκόλυνσης του άγχους (Λούπος, 2002). Παράγοντες που εντείνουν το προαγωνιστικό άγχος είναι ( Κωσταρίδου- Ευκλείδη,1995).: 1. Ο φόβος, η αμφιβολία για την έκβαση – αποτέλεσμα του αγώνα 2. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του αθλητή, 3. Ο φόβος για πιθανό τραυματισμό 4. Η ελλιπής προετοιμασία για την αγωνιστική διαδικασία 5. Το στοιχείο της τελειομανίας, 6. Ο φόβος της κριτικής των « σημαντικών άλλων» 7. και η αλλαγή στη ρουτίνα της διαδικασίας ( Καθυστερήσεις στον αγώνα) (Ζέρβας, 2002).
Ο Martens, (1997), υποστηρίζει πως το πολυδιάστατο μοντέλο άγχους υποθέτει, ότι οι αθλητές θα αποδώσουν το καλύτερο που μπορούν, όταν βρεθούν με χαμηλά επίπεδα γνωστικού άγχους, υψηλά επίπεδα αυτοπεποίθησης και μέτρια επίπεδα σωματικού άγχους (Martens, 1997).
Τεχνικές Αντιμετώπισης Άγχους
Οι τεχνικές χαλάρωσης χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: από το σώμα στο μυαλό (muscle-to-mind techniques), όπου περιλαμβάνονται τεχνικές αναπνοών και νευρομυϊκή ή προοδευτική χαλάρωση (Jacobson, 1930). Σκοπός της προοδευτικής χαλάρωσηςείναι να προετοιμάσει τους μύες να ανταποκριθούν σε οποιοδήποτε επίπεδο πίεσης και να είναι σε θέση να αποβάλουν την ένταση. Την δεύτερη κατηγορία αποτελούν τεχνικές που ξεκινούν από το μυαλό για το σώμα (mind-to-muscle techniques): διαλογισμός, αυτοδιάλογος, αυτογενή προπόνηση, νοερή απεικόνιση (Benson, 1975).
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/773864
www.nytimes.com/…/dr-edmund-jacobson-dead-speciali…
Το σωματικό άγχος μπορεί να αντιμετωπισθεί με σειρά τεχνικών χαλάρωσης, όπως η ασκήσεις αναπνοής, η προοδευτική χαλάρωση και η βιοανατροφοδότηση. Η αναπνοή είναι από τους απλούς τρόπους να ελέγξει ο αθλητής για το άγχος του. Όταν κρατάμε την αναπνοή μας η ένταση των μυών αυξάνεται, ενώ όταν εκπνέουμε συμβαίνει το αντίθετο. Πολλά άτομα δεν έμαθαν να αναπνέουν βαθιά, με το διάφραγμα και σε καταστάσεις στρες ο ρυθμός αναπνοής διακόπτεται, με συνέπεια είτε να κρατούν την αναπνοή, ή να αναπνέουν βιαστικά, κοφτά. Έτσι, δημιουργούν ένταση και σύσπαση στους μύες και περιορίζουν την απόδοση.
Η προοδευτική χαλάρωση, χρησιμοποιείται με αποτελεσματικότητα στην αντιμετώπιση κλινικών καταστάσεων φοβιών. Η φιλοσοφία της, στηρίζεται στις αρχές της εξαρτημένης μάθησης του B.F. Skinner και εφαρμόσθηκε για πρώτη φορά στις Η.Π.Α. από τον Watson. Εστιάζει στο να μάθουν οι αθλητές να αναγνωρίζουν τα σημάδια του άγχους και να εφαρμόζουν την τεχνική μόλις εντοπίσουν το άγχος να αυξάνεται. Η τεχνική χωρίζεται σε 5 στάδια. Στο πρώτο, ο αθλητής εφαρμόζει την προοδευτική χαλάρωση. Στη συνέχεια προσπαθεί να αναγνωρίσει τις μυικές ομάδες, στις οποίες εντοπίζει την ένταση. Στο επόμενο στάδιο εστιάζει στην τεχνική της αναπνοής, ενώ στο επόμενο στάδιο χαλαρώνει την ένταση στις μυϊκές ομάδες που βρίσκονται σε ένταση. Τέλος προσπαθεί να πετύχει την χαλάρωση συνδυάζοντας την τεχνική μυϊκής χαλάρωσης με την ορθή εισπνοή – εκπνοή.
Στα άτομα που δυσκολεύονται στην ανωτέρω τεχνική, προσφέρεται σαν εναλλακτική λύση, η χρήση Βιοανατροφοδότησης, μιάς ανώδυνης τεχνικής που χρησιμοποιεί ηλεκτρονικές καταγραφές του άγχους για να βοηθήσει τον αθλητή να ελέγχει την απεικόνιση του άγχους, που προβάλλεται σε οθόνη .
Γνωσιακά, το προαγωνιστικό άγχος, τις μέρες πριν τον αγώνα, μπορεί να εξασκηθεί νοερά προετοιμάζοντας το μυαλό του αθλητή τι θα αντιμετωπίσει στη διάρκεια της ημέρας του αγώνα. Πρέπει να δίνεται δέουσα σημασία στις σκέψεις που κάνει ο αθλητής πριν από κάθε αγώνα. Η αποφυγή σκέψεων του αποτελέσματος και των αντιπάλων του και η συγκέντρωση στη δική του απόδοση βοηθά στη μείωση της ταραχής. Αρνητικές σκέψεις και εστίαση στα λάθη κατά τη διάρκεια του αγώνα οδηγούν σε λανθασμένες, παρορμητικές κινήσεις. Ο αθλητής μπορεί να φανταστεί όλη τη διαδικασία από το πρωινό ξύπνημα, την είσοδο στο αγωνιστικό χώρο, το ζέσταμα. Η νοερή εξάσκηση πρέπει να πραγματοποιείται ξεχωριστά για κάθε αγώνισμα σε περιπτώσεις που ο αθλητής λαμβάνει μέρος σε διαφορετικά αγωνίσματα. Μεγάλη προσοχή πρέπει να δίνεται στις σκέψεις του αθλητή πριν το αγώνισμα του. Δεν πρέπει να σκέπτεται αποτέλεσμα ή αντιπάλους αλλά να εστιαστεί στην δική του απόδοση. Δεν πρέπει να σκέπτεται, αναλύει τα λάθη κατά τη διάρκεια ενός αγώνα, αλλά να εστιάζει την προσοχή στην τακτική που θα ακολουθήσει. Μπορεί να «μιλάει» στον εαυτό του , (αυτοδιάλογος) και παραλλήλως να φανταστεί παλαιότερες επιτυχίες για να τονώσει την αυτοπεποίθηση του.
Μετά τον αγώνα, να γίνεται απολογισμός των σκέψεων, πράξεων και συμπεριφορών που βοήθησαν την απόδοση και εκείνων που έφεραν αρνητικό αποτέλεσμα. Για την ενίσχυση της ψυχολογίας η εστίαση πρέπει να γίνεται στα θετικά στοιχεία των σκέψεων και της συμπεριφοράς. Ολοκληρώνοντας, την παρατήρηση συμπαικτών και προπονητή, πρέπει να τη λαμβάνει σαν μέθοδο να δει, να αναγνωρίσει τα λάθη του, ώστε να μην τα επαναλαμβάνει, βοηθώντας τον εαυτό του να εξελιχθεί με καλύτερες επιδόσεις. Τα αρνητικά στοιχεία, μετά από παρατήρηση, πρέπει σταδιακά να αντικατασταθούν και να εξαλειφθούν. Όλες οι παραπάνω εφαρμογές μπορούν να δοκιμάζονται και να εφαρμόζονται στη προπόνηση έτσι ώστε να αναπτύσσονται καλύτερα και με αποτελεσματικότητα. Επίσης η χρήση ερωτηματολογίου που καταρτίζει ο αθλητικός ψυχολόγος, την κατάλληλη χρονική στιγμή που μπορεί να δοθεί στον προπονητή και στη συνέχεια στον αθλητή , αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο προκειμένου να αποτυπωθεί η κατάσταση που βιώνει ο αθλητής.
https://www.e-psychology.gr/sports-psychology/456-sports-psychology-stress.html https://www.onsports.gr/sports-science/story/64116/to-agxos-ston-athlitismo
Τεχνικές αντιμετώπισης του άγχους κατά τους Nichols & Jones
Μια άλλη άποψη για τον διαχωρισμό των τεχνικών είναι σύμφωνα με τους Nichols & Jones : https://www.thestar.com., https://www.theglobeandmail.com/…/jones-nichols…/arti…, https://www.sportsnet.ca/…/jonesnichols-petermangallant
- Οι τεχνικές που εστιάζουν στο πρόβλημα: Τεχνικές που αφορούν την αντιμετώπιση του προβλήματος εφαρμόζονται στο να περιοριστούν περιβαλλοντικά ερεθίσματα που προκαλούν την αντίδραση του στρες. Παραδείγματα αποτελούν όταν ο αθλητής αυξάνει την ένταση της προσπάθειας στην προπόνηση ή στον αγώνα, όταν ο αθλητής κάνει καλύτερη διαχείριση χρόνου, τόσο στην προπόνησή του όσο και πριν τον αγώνα ή όταν έχει πλάνο αντιμετώπισης συγκεκριμένων προβλημάτων.
- Οι τεχνικές που εστιάζουν στην αντιμετώπιση των αρνητικών συναισθημάτων. Τεχνικές που αφορούν τον περιορισμό των αρνητικών συναισθημάτων. Σε αυτή την κατηγορία έχουμε μεταξύ άλλων, την βοήθεια από κάποιον άλλο π.χ. τον προπονητή μας, την προσευχή, το χιούμορ και τις τεχνικές ελέγχου της σκέψης
- Οι τεχνικές που εστιάζουν στην αποφυγή της αντιμετώπισης. Τέτοιες περιπτώσεις είναι το σταμάτημα (blocking), να φύγουμε μακριά από την κατάσταση άγχους και να αγνοήσουμε τους ανθρώπους.
Συμπερασματικά
Το άγχος αποτελεί δυσάρεστο συναίσθημα και είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη τη γνωστική διαδικασία για να καταλάβουμε τους μηχανισμούς του άγχους. Μια δεξιότητα που κάθε αθλητής οφείλει να διδάσκεται και να εξασκείται σ’ αυτή , είναι η διαχείριση του άγχους, καθότι η σχέση ανάμεσα στην ικανότητα ελέγχου άγχους και στην βελτίωση των επιδόσεων είναι καθοριστική. Οι συνήθεις τεχνικές που εφαρμόζονται είναι : η παρακίνηση, ο καθορισμός στόχων, η χαλάρωση, η δόμηση αυτοπεποίθησης. Παράλληλα η ρύθμιση άγχους, η υποστήριξη για ταχύτερη επάνοδο σε αγωνιστικές υποχρεώσεις ύστερα από τραυματισμό, η βελτίωση αυτοσυγκέντρωσης και προσοχής , η νοερή προπόνηση και απεικόνιση καθώς και ο αυτοδιάλογος, αποτελούν τις τεχνικές για την διαχείριση του άγχους . Ωστόσο καμία στρατηγική ελέγχου του άγχους δεν είναι αποτελεσματική ή επιθυμητή για όλους τους αθλητές. Για το λόγο αυτό, προπονητές και αθλητικοί ψυχολόγοι πρέπει να διδάσκουν στους αθλητές ποικιλία τεχνικών. Οι αθλητές πρέπει να ενθαρρύνονται να αναγνωρίζουν, να εξασκούν την αρχική τεχνική που είχε αποτέλεσμα σ’ αυτούς, καθώς επίσης και κάποιες εναλλακτικές τεχνικές σε περίπτωση που η αρχική επιλογή τους χάσει την αποτελεσματικότητα της.