Όταν ο έφηβος δεν έχει φίλους

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Φυσικά και δεν είναι όλοι οι έφηβοι – όπως άλλωστε δεν είναι και όλοι οι ενήλικες – το ίδιο εξωστρεφείς ή εσωστρεφείς. Ανάλογα με την προσωπικότητά τους, άλλοι έφηβοι χαίρονται να βρίσκονται με μεγάλες παρέες, ενώ άλλοι χαίρονται την παρέα λίγων πιο στενών φίλων ή και σε ορισμένες περιπτώσεις ενός «κολλητού».  (Για το μεγάλο εύρος των φυσιολογικών ατομικών διαφορών καθώς και για τις ενδείξεις που θα πρέπει να σας προβληματίσουν ή να σας ανησυχήσουν, σας παραπέμπω στα προηγούμενα άρθρα μου στο efiveia.gr:  “Η κόρη μου δεν κάνει εύκολα φίλες και σε παρέα άνω των 2 ατόμων δεν αισθάνεται καλά” και “Η έφηβη κόρη μου δεν έχει παρέες, κλείνεται μέσα και δεν θέλει ούτε μαζί να πηγαίνουμε βόλτα…”)

Μέσα από τις φιλίες τους τα παιδιά και οι έφηβοι μαθαίνουν και εδραιώνουν κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες που έχουν μεγάλη σημασία για την ψυχοσυναισθηματική τους ισορροπία και ευημερία. Μέσα από την αλληλεπίδραση με τους φίλους τους, τόσο σε μικρότερες, όσο και σε μεγαλύτερες ηλικίες, τα παιδιά μαθαίνουν να εκφράζουν τα συναισθήματά τους με αποδεκτό και λειτουργικό τρόπο, μαθαίνουν να μοιράζονται πράγματα και ιδέες, μαθαίνουν να διεκδικούν. Επίσης, μέσα από τις σχέσεις με τους συνομηλίκους τους τα παιδιά μαθαίνουν να διαχειρίζονται τα αναπτυξιακά ζητήματα της ηλικιακής φάσης που διανύουν. Αυτό το στοιχείο των διαπροσωπικών επαφών γίνεται  ιδιαίτερα κρίσιμο στην εφηβεία, γιατί, μέσα από τις φιλίες τους και την επιλογή των κοινωνικών ομάδων που τους εκφράζουν, οι έφηβοι διερευνούν και εκφράζουν κεντρικά ζητήματα που σχετίζονται με τη διαμόρφωση της ταυτότητάς τους. Μέσα από την επαφή με τους φίλους τους οι έφηβοι μοιράζονται στην ιδιαίτερη «γλώσσα» της ηλικίας τους τα ζητήματα που τους απασχολούν και  πειραματίζονται με τα όρια των σχέσεων και τον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι τοποθετούν τον εαυτό τους σε διαπροσωπικούς ρόλους.

Η συμβολή των οικείων σχέσεων στην θετική οπτική για τον εαυτό μας και τη ζωή μας είναι αδιαμφισβήτητη. Έτσι, η στέρηση αυτού του είδους των εμπειριών είναι πιθανό να δυσκολέψει το άτομο στη δημιουργία και διατήρηση σχέσεων στην ενήλικη ζωή του, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις η συστηματική και παρατεταμένη απομόνωση μπορεί να συμβάλλει στην εμφάνιση κατάθλιψης.

Τι γίνεται λοιπόν όταν ο έφηβος δεν έχει καθόλου φίλους;  Σε αυτήν την περίπτωση πιστεύω πως χρειάζεται η οικογένεια να βοηθήσει τον έφηβο να διερευνήσει τους λόγους που κρύβονται πίσω από την απουσία φίλων στη ζωή του. Διερευνώντας τα αίτια θα πρέπει να εστιάσουμε σε ψυχοσυναισθηματικούς και κοινωνικούς παράγοντες και στο πώς ο συνδυασμός τους συμβάλλει στην απομόνωση του εφήβου.

Ως πρώτο βήμα, ρίξτε μια πολύ προσεκτική ματιά στο αναπτυξιακό ιστορικό του παιδιού σας. Τι έχει προηγηθεί στην κοινωνική του ανάπτυξη; Είχε το παιδί σας φιλίες σε μικρότερες ηλικίες; Ποια στοιχεία της προσωπικότητάς του πιστεύετε ότι είναι πιθανό να το εμποδίζουν να αναπτύξει ή και να διατηρήσει σχέσεις με συνομηλίκους του; Τι έχετε κάνει σε μικρότερες ηλικίες προκειμένου να υποστηρίξετε το παιδί σας και να το ενθαρρύνετε στην απόπειρά του να σχετιστεί με παιδιά της ηλικίας του; Και φτάνοντας στο σήμερα, τι πιστεύετε ότι μπορείτε να κάνετε τώρα προκειμένου να υποστηρίξετε τον έφηβο στην αναζήτηση κοντινών σχέσεων με συνομηλίκους του;  

Συχνά οι φιλίες και οι «συμμαχίες» στην περίοδο της εφηβείας μετατοπίζονται ανάλογα με το πώς αλλάζουν οι δυναμικές στις ομάδες των εφήβων. Μπορεί δηλαδή για παράδειγμα, η άλλοτε δημοφιλής κοπέλα να εξοστρακιστεί από την παρέα επειδή κάποιοι διαδίδουν «φήμες» γι’ αυτήν. Μπορεί ακόμα μια παρέα να αλλάξει λόγω του ότι άλλαξαν τα ενδιαφέροντα κάποιων μελών της παρέας. Αυτό είναι ιδιαίτερα συνηθισμένο όταν αναδύονται ερωτικά ενδιαφέροντα και η επιθυμία για την εξερεύνησή τους. Αν το παιδί σας βιώνει μια τέτοια μεταβατική κατάσταση στην κοινωνική του ζωή, είναι πιθανό να χρειάζεται την υποστήριξή σας προκειμένου, είτε να αποκαταστήσει τις ισορροπίες στις παρέες του, είτε  να αναπτύξει νέες σχέσεις. Είναι επίσης πιθανό να χρειάζεται απλά χρόνο μαζί με την διαβεβαίωση ότι είστε διαθέσιμοι για να μοιραστεί μαζί σας τις δυσκολίες του αν θέλει. Αυτού του είδους τα ζητήματα αποτελούν μέρος της εξάσκησης του παιδιού σας στην καλλιέργεια και διατήρηση δεσμών. Ούτε και θα ωφελούσε φυσικά, αλλά ούτε και είναι δυνατόν, να «επιλύσετε» αυτά τα ζητήματα για λογαριασμό του παιδιού σας. Αφήστε τον έφηβο να πλοηγηθεί μόνος του στον κόσμο των δικών του σχέσεων, των δυναμικών τους και των δυσκολιών τους. Θα παρέμβετε μόνο αν αντιληφθείτε ότι το παιδί σας έχει παγιδευτεί σε έναν φαύλο κύκλο μη υγιών, χειριστικών ή και κακοποιητικών σχέσεων που κοστίζουν στην ψυχική του υγεία και στην ανάπτυξη των κοινωνικών του δεξιοτήτων. Μια τέτοια περίπτωση είναι για παράδειγμα όταν ο αποκλεισμός από την ομάδα αποκτά τα χαρακτηριστικά εκφοβισμού. (Σας παραπέμπω στο σχετικό άρθρο μου στο efiveia.gr: «Ο ρόλος της οικογένειας στην πρόληψη και αντιμετώπιση του εκφοβισμού (bullying)»)

Με απλά λόγια, αν η επικοινωνία μεταξύ σας είναι ανοιχτή και αν ο έφηβος έχει την βεβαιότητα ότι μπορεί να στραφεί σε εσάς για βοήθεια, τότε θα είστε σε θέση να τον προστατεύσετε όποτε το χρειάζεται, χωρίς να του στερείτε τη δυνατότητα να μαθαίνει από τις σχέσεις του και τις εμπειρίες με τους συνομηλίκους του.

Θα εστιάσω στους πιθανούς λόγους που εμποδίζουν το παιδί σας να δημιουργήσει φιλίες και στο τι μπορείτε να κάνετε για να το υποστηρίξετε.

Από πλευράς προσωπικότητας, δύο είναι τα πιθανά στοιχεία που μπορεί να εμποδίζουν τον έφηβο να δημιουργήσει φιλίες. Συγκεκριμένα, κάποιοι έφηβοι δυσκολεύονται να λάβουν υπόψη τους τις επιθυμίες και τις ανάγκες των άλλων στις σχέσεις τους. Έτσι, μπορεί να εκλαμβάνονται ως «επιθετικοί» και να απομονώνονται. Αυτοί οι έφηβοι χρειάζονται εκπαίδευση στις κοινωνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες. Χρειάζεται με άλλα λόγια να βρουν την ισορροπία ανάμεσα στο να διεκδικούν και ταυτόχρονα να σέβονται τις ανάγκες των άλλων.  Αυτού του είδους η εγωκεντρικότητα και η χειριστική οπτική για τις σχέσεις που μπορεί να την συνοδεύει, είναι πιθανό να σχετίζεται με πρότυπα επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Αφού τα ανακαλύψετε λοιπόν, μπορείτε να μπείτε στη διαδικασία να τα αλλάξετε, ώστε η οικογένεια να λειτουργεί ως θετικό πρότυπο για τη δημιουργία υγιών και ισότιμων σχέσεων. Είναι αυτονόητο επίσης, ότι αν στην οικογένεια οι σχέσεις χαρακτηρίζονται από επιθετικότητα και βία, αυτό είναι το πρότυπο που αναπαράγει  ο έφηβος  και στις σχέσεις με τους συνομηλίκους του.

Στον αντίποδα βρίσκεται ο έφηβος που δεν ανοίγεται λόγω της αρνητικής εικόνας που έχει για τον εαυτό του και η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε κοινωνικό άγχος και αποφυγή. Είναι λοιπόν αυτονόητο ότι αυτός ο έφηβος χρειάζεται βοήθεια προκειμένου να αποκαταστήσει το αίσθημα της προσωπικής του αξίας. Χρειάζεται εκπαίδευση στην αυτογνωσία ώστε να μάθει να αναγνωρίζει τα χαρακτηριστικά του και να αποδέχεται τον εαυτό του χωρίς να παγιδεύεται σε μη ρεαλιστικά σχήματα για το πώς θα «έπρεπε» να είναι.  Ο ντροπαλός έφηβος χρειάζεται να μάθει ότι δεν χρειάζεται να αλλάξει δραστικά την προσωπικότητά του προκειμένου να δημιουργήσει φιλίες. Χρειάζεται να μάθει να δημιουργεί φιλίες παρά την ντροπαλότητά του και παρά την εσωστρεφή ιδιοσυγκρασία του. Χρειάζεται να μάθει ότι η καλλιέργεια και διατήρηση σχέσεων είναι μία δεξιότητα που δεν δίνεται στους ανθρώπους από την γέννησή τους. Χρειάζεται δηλαδή να μάθει ότι πρόκειται για δεξιότητα που αποκτιέται μέσα από την εμπειρία και εδραιώνεται μέσω της εξάσκησης. Αν ένας έφηβος αισθάνεται τόσο άσχημα για τον εαυτό του που απομονώνεται αν σκέφτεται ότι δεν αξίζει την παρέα των άλλων γιατί δεν είναι επαρκής, συμπαθής, αρεστός, τότε εσωτερικεύει το αίσθημα μειονεξίας και ντροπής για τον εαυτό του και παγιδεύεται στον φαύλο κύκλο της αποφυγής. Όσο περισσότερο αποφεύγει να εμπλέκεται σε σχέσεις, τόσο περισσότερο ενισχύει το αίσθημα μειονεξίας για τον εαυτό του. Αυτός ο έφηβος λοιπόν χρειάζεται την υποστήριξη της οικογένειας – ή και ταυτόχρονα την καθοδήγηση του ειδικού – προκειμένου να επιχειρήσει την σταδιακή έκθεση σε κοινωνικές επαφές με τον ρυθμό και τους όρους που τον βγάζουν από τον φαύλο κύκλο χωρίς να τον αγχώνουν υπερβολικά ώστε να παραιτείται. (Σχετικά μπορείτε να διαβάσετε ακόμα το άρθρο μου στο efiveia.gr : «Έφηβος και κοινωνική ανασφάλεια»)

Υπάρχει ακόμα και η περίπτωση του εφήβου ο οποίος νιώθει ότι δεν ταιριάζει με τους συνομηλίκους του. Αυτό μπορεί ως ένα βαθμό να ισχύει για εφήβους που έχουν έναν ιδιαίτερο κόσμο ενδιαφερόντων που τους απομακρύνει από τις κυρίαρχες πολιτισμικές τάσεις που αφορούν τα παιδιά της ηλικίας τους. Αυτός ο έφηβος δεν θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να στερηθεί την μοναδικότητά του προκειμένου να ταιριάξει και να αφομοιωθεί με τις ευρύτερες κοινωνικές επιταγές. Παρόλο που ο δρόμος του θα είναι πιο δύσκολος, θα πρέπει να αναζητήσει την ισορροπία ανάμεσα στο να εκφράζει τον ιδιαίτερο κόσμο του, αλλά ταυτόχρονα να μην απομονώνεται. Βοηθήστε τον έφηβο να αναζητήσει άτομα της ηλικία του με παρόμοια ενδιαφέροντα και ενθαρρύνετέ τον να δημιουργήσει σχέσεις με συνομηλίκους του με τους οποίους κρίνει ο ίδιος ότι ταιριάζει τόσο, ώστε να μοιράζεται τα ενδιαφέροντά του.

Πολλές φορές η απομόνωση του εφήβου υποκρύπτει την ύπαρξη κατάθλιψης ή κάποιας άλλης σοβαρής διαταραχής. Γι’ αυτό και χρειάζεται να γίνει μια συνολική εκτίμηση της συναισθηματικής ζωής και των εκδηλώσεων στη συμπεριφορά του εφήβου. Σε αυτήν την εκτίμηση θα έχετε ως οδηγό σας την προσεκτική παρατήρηση του παιδιού σας σε συνδυασμό με τη διαίσθησή σας. Αν πρόκειται για κάποια ψυχοσυναισθηματική δυσκολία που εμποδίζει τον έφηβο να ανοιχτεί σε σχέσεις και φιλίες, τότε θα πρέπει να αναζητήσετε άμεσα την βοήθεια του ειδικού που θα κατευθύνει την οικογένεια και τον έφηβο στη διαχείριση των δυσκολιών του. Η γνώμη μου είναι ότι αν η απομόνωση του εφήβου είναι μια συστηματική και λίγο πολύ μόνιμη κατάσταση, τότε οφείλετε να το συζητήσετε αυτό μαζί του,  χωρίς φυσικά να τον κατακρίνετε ή να τον κάνετε να αισθανθεί άσχημα για τον εαυτό του και να του ζητήσετε να κρίνει ο ίδιος αν θα ήθελε να αναζητήσει βοήθεια από τον ειδικό. Εξηγήστε του ότι ο ψυχολόγος θα τον βοηθήσει να διερευνήσει τα αίτια της απομόνωσής του και θα τον καθοδηγήσει στην απόκτηση των επικοινωνιακών και κοινωνικών δεξιοτήτων που χρειάζεται προκειμένου να είναι σε θέση να επιλέγει, να δημιουργεί και να διατηρεί κοντινές σχέσεις που να τον εκφράζουν.