Η Εξουσία του Κορωνοϊού στον ΧωροΧρόνο της Σκέψης

Γράφει στο efiveia.gr η Ψυχολόγος, MSc, Παιδαγωγός-Παιδοψυχολόγος, MED Ειρήνη Παπαγιάννη

Όρια Αντοχής… Επώδυνο Βίωμα.… Είναι πανδημία…. Σίγουρα έχουμε πολλά να σκεφτούμε… Μεγάλη σφαλιάρα στην Πολιτική, την Επιστήμη, την Κοινωνία, τη Θρησκεία… Όμως μην ολισθήσουμε σε Θεωρίες Συνομωσίας… Γιατί μόλις καταλαγιάσει όλο αυτό, οι Θεωρίες Συνομωσίας θα ακούγονται σα γραφικές τσιρίδες… Γιατί είναι υγειονομική κρίση και πρέπει να αντιμετωπιστεί με επιστημονικούς όρους -προσώρας τουλάχιστον-… Δε πρέπει να  βλέπουμε το μικρό κάδρο γιατί θα χάσουμε το μεγάλο… Γιατί θα εγκλωβιστούμε σε αρνητικές σκέψεις… Γιατί θα χρειαστεί ψυχικό σθένος για τις αντίξοες καταστάσεις που θα προκύψουν… Γιατί απαιτείται αντίσταση και ανθεκτικότητα στη φθορά των αντίθετων δυνάμεων και των παράπλευρων απωλειών!  

…Για να μπορέσουμε να χειριστούμε αυτές τις στρεσογόνες καταστάσεις που αποδιοργάνωσαν τη ζωή μας… ο καθένας με τον δικό του τρόπο… για να μπορέσουμε να προβούμε σε ορθές αξιολογήσεις… για να κάνουμε αυτοδιορθώσεις  συν τω χρόνω… για να μπορέσουμε να πραγματώσουμε μια ενδοσκόπηση που χρωστάμε στον εαυτό μας… για να κάνουμε θετική προσαρμογή παρά την επικινδυνότητα που μας περικλείει αυτή τη στιγμή… για να μπορέσουμε να σηκωθούμε πιο δυνατοί από πριν… για  να επανεκτιμήσουμε, να επανακαθορίσουμε, να επαναπροσδιορίσουμε τις ζωές, τις αξίες και τις προτεραιότητές μας!

Η Αποφένια  και οι Θεωρίες Συνομωσίας

«Oι εγκέφαλοί μας είναι προγραμματισμένοι να ανιχνεύουν το κακό και την απειλή» αναφέρει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Ψυχολογίας Rick Hanson. Αποτέλεσμα αυτής  της επιστημονικής θέσης είναι πως ο εγκέφαλος αντιδρά πολύ πιο έντονα και ακραία κάποιες φορές στα δυσάρεστα της ζωής, σε σχέση με τα όμορφα, καλά και ευχάριστα νέα της ζωής μας. Έτσι ο εγκέφαλος αναγνωρίζει ευκολότερα τις απειλές, πλάθει  αρνητικές εικόνες, δημιουργεί αρνητικά στερεότυπα και προκαταλήψεις, κάνει  υπεργενικεύσεις. Η αμυγδαλή που αποτελεί τον συναγερμό του εγκεφάλου μας, χρησιμοποιεί περίπου τα δύο τρίτα των νευρώνων της προκειμένου να ψάξει για μια κακή είδηση, κάτι που δείχνει τη φυσική προδιάθεση για το αρνητικό. Ένα αρνητικό βίωμα παράγει μεγαλύτερη νευρική διέγερση και γίνεται ευκολότερα αντιληπτό από ό,τι ένα θετικό και ευχάριστο ερέθισμα. Μάλιστα οι συμμετέχοντες σε τέτοιου είδους έρευνες, μπορούν για παράδειγμα, να αντιληφθούν πιο γρήγορα, τα οργισμένα πρόσωπα από  τα χαρούμενα πρόσωπα.

Μια από τις συνέπειες αυτής της συγκεκριμένης λειτουργίας του εγκεφάλου είναι να  «βλέπει συνομωσίες» εκεί που δεν υπάρχουν, να προσπαθεί να τις εκλογικεύσει και να συνθέσει ένα λογικό σενάριο, μιας και τα αρνητικά βιώματά μας επηρεάζουν πιο πολύ τη ζωή μας από ό,τι τα θετικά βιώματα, πράγμα που οδηγεί σε γνωστικές παραμορφώσεις. Ο Klaus Conrad μίλησε για την Αποφένια (Apophenia), αυτή δηλαδή την «ικανότητα του ανθρώπου να συνδέει φαινομενικά ασύνδετες πληροφορίες συντάσσοντας ένα έλλογο μωσαϊκό νοήματος». Ας το προσέξουμε λοιπόν!

Περί  Άρνησης… και Περί Τύφλωσης…

Αν και η άρνηση, που ονόμασε ο  Sigmund Freud αναφερόμενος σε έναν ψυχολογικό «μηχανισμό άμυνας», είναι μια υποσυνείδητη διαδικασία, υπάρχουν έρευνες που διαπιστώνουν ότι υπάρχει και μια συνειδητή πλευρά στην άρνηση, στην οποία συνειδητά παραβλέπουμε τα γεγονότα που εκτυλίσσονται δίπλα μας, πράγμα που μπορεί έως κάποιο σημείο να μας προφυλάσσει. Κατά τον Carl Rogers η άρνηση σχετίζεται στενά με τη διαστρέβλωση (distortion) της εμπειρίας. Οι μηχανισμοί άμυνας αφορούν καταστάσεις ασυμφωνίας ανάμεσα στην εμπειρία που έχει το άτομο και την αυτοαντίληψή του, δηλαδή τον ιδανικό εαυτό (ideal self).

Είναι απολύτως κατανοητή η άρνηση, συχνά και ωφέλιμη θα έλεγα, γιατί προστατεύει τον άνθρωπο από μια συναισθηματική επιδρομή, όπως έγινε στην περίπτωση του Κορωνοϊού. Η αρχική «άρνηση» για το τι συμβαίνει γύρω μας, (γιατί  θεωρούσαμε ότι συνέβαινε κάποια μίλια μακριά… στην Κίνα), προσέφερε χρόνο σε κυβερνήσεις, κράτη και πολίτες να βρουν τα πατήματά τους και να προσαρμοστούν στην απειλητική κατάσταση που βιώνουμε, ώστε να δράσουν προοδευτικά όλο και συνετότερα. Αυτή η προσαρμογή έγινε σε σύντομο χρονικό διάστημα, κάπως βίαια, με τη συνδρομή της επιστήμης της Επικοινωνίας, αλλά δεν υπήρχε, σε καμιά περίπτωση, χρόνος περαιτέρω. Θα ήταν εξαιρετικά επιζήμιο για την παρούσα κατάσταση, «η άρνηση μέσα στον ανοριοθέτητο χρόνο του καθενός», καθώς κάτι τέτοιο θα μας  απομάκρυνε από την παγκόσμια πραγματικότητα. Θα μας περιόριζε  στο «μικρό κάδρο» της Ελληνικής Πραγματικότητας ή στην πραγματικότητα της πόλης μας ή του χωριού μας και θα μας εμπόδιζε να δούμε καθαρά το «μεγάλο κάδρο». Αυτό θα στερούσε από το καθένα άτομο χωριστά, αλλά και από μια ομάδα  ατόμων, ακόμα και από ολόκληρες κοινωνίες και κράτη τη δυνατότητα να διαχειριστούν αυτή την πρωτόγνωρη κατάσταση της πανδημίας.

 Όσα κράτη στον παγκόσμιο χάρτη επηρεάστηκαν λιγότερο από το «Φαινόμενο της Τύφλωσης» φαίνεται να έδρασαν κατά το δυνατόν αποτελεσματικότερα, αν και πολλοί ισχυρίζονται βιαιότητα, λόγω των καθεστώτων τους. Το «Φαινόμενο της Τύφλωσης» αποτέλεσε μία συνθήκη όπου έδειξε και θα συνεχίσει να δείχνει, πόσο  «επιλεκτικός» είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος στο να βλέπει πράγματα που βρίσκονται ακριβώς μπροστά του και να μην μπορεί να αποκωδικοποιήσει το αυτονόητο και οφθαλμοφανές. Αν μάλιστα το «Φαινόμενο της Τύφλωσης» συνδυαστεί με το  «Spotlight Effect» καθώς είναι η τάση να θεωρούμε ότι όλα κινούνται γύρω από μας, τότε η κατάσταση παίρνει τραγικές διαστάσεις. Το γεγονός ότι είμαστε «το επίκεντρο» και «οι δυνατοί όλου του κόσμου», δε μας κάνει  μόνο εγωκεντρικούς, αλλά μπορεί να μας καταστρέψει, όπως φαίνεται να συμβαίνει σε χώρες γύρω μας, που κυριολεκτικά καταρρέουν από την πανδημία, από τις επιλογές των πολιτικών ηγεσιών τους.

Το  Φαινόμενο «Lake Wobegon» και το Φαινόμενο «Ντάνινγκ-Κρούγκερ»

Ο γνωστικός νευροεπιστήμονας Κρίστιαν Τζάρετ καταδεικνύει ότι υπάρχουν πολλά επιστημονικά ευρήματα τα οποία αποδεικνύουν ότι «οι άνθρωποι έχουμε πολλές φυσικές ροπές σε αρνητικές σκέψεις – χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούμε να τις ξεπεράσουμε».

Από τη μια η επιστήμη της Ψυχολογίας υποστηρίζει ότι είμαστε εξελικτικά προγραμματισμένοι με μία αρνητική προκατάληψη. Το μυαλό μας εστιάζει με φυσικό τρόπο περισσότερο στο κακό και απορρίπτει  πιο εύκολα το καλό.

Από την άλλη, συχνά μια μεγάλη πλειονότητα των ατόμων φαίνεται ότι πάσχει από το Φαινόμενο «Lake Wobegon». Η Ψυχολογία δηλαδή αναφέρεται στην τάση του ανθρώπου να  θεωρεί ότι οι ικανότητές του σε όλα τα επίπεδα είναι πολύ υψηλότερες από ό,τι συμβαίνει πραγματικά. Χειρότερο όμως από αυτό είναι το «Φαινόμενο Ντάνινγκ-Κρούγκερ», υποκατηγορία του πρώτου, βάσει της οποίας τη μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση έχουν εκείνοι, οι οποίοι στην πραγματικότητα είναι οι λιγότεροι ικανοί από όλους, με μια μεταγνωστική αδυναμία των ανειδίκευτων να αναγνωρίσουν τη δική τους ανεπάρκεια π.χ. επιστημονική, επαγγελματική, γνωστική.

Ο συνδυασμός αυτών των ψυχολογικών καταστάσεων και φαινομένων δημιουργεί ανεξέλεγκτες ψυχολογίες στον πληθυσμό και τη διαχείρισή του. Aς αφήσουμε λοιπόν τους επιστήμονες και τους ειδικούς να μιλούν! Εκείνους που έχουν την κατάρτιση, τη γνώση, την εμπειρία, την επιστημοσύνη!!

Μέσα σε αυτό το συνονθύλευμα, έχουμε μια έμφυτη τάση, από τη μια να πιστεύουμε ότι η κοσμοθεωρία μας για την κοινωνική πραγματικότητα είναι ανώτερη των  απέναντι μας και από την άλλη συνήθως να θεωρούμε τα αντίθετα επιχειρήματα ως προς σε εμάς, ένα είδος αντιπαράθεσης επιθετικότητας και υποτίμησης της εικόνας του εαυτού μας και της ταυτότητάς μας, που έχει επιβεβαιωθεί πλείστες φορές επιστημονικά και ερευνητικά. Αυτό βάζει ένα ακόμη λιθαράκι στον τοίχο των προκαταλήψεων και των αρνητικών σκέψεων.

Το Αρνητικό Μοτίβο Σκέψης Και Η Σημασία Των Θετικών Δηλώσεων

Όλο αυτό που ζούμε σήμερα, αποτελεί θεμέλιο ενός αρνητικού μοτίβου σκέψης για εμάς και τους άλλους και θα πρέπει σε γρήγορο χρόνο να επαναπροσδιορίσουμε τα πράγματα με θετικότερους τρόπους, πράγμα το οποίο δεν είναι καθόλου εύκολο καθώς οι σκέψεις μας φαίνονται αληθινές, ρεαλιστικές και χρειάζεται ψυχοεκπαίδευση για να αλλάξουν πορεία και κατεύθυνση. Αυτή τη στιγμή, οι συμπεριφορές των ανθρώπων έχουν την βάση τους σε έναν ανθυγιεινό τρόπο σκέψης, καθώς είναι εκτεθειμένοι σε μεγάλο εύρος πληροφορίας, σε άγχος, με υπερβολικά στρεσογόνους κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες να παραφυλούν.

Ωστόσο καλό θα ήταν να μείνουμε μακριά από αυτή την τεράστια φασαρία των συνεχόμενων ειδήσεων, από το διαρκές κυνήγι των post στα social media και την συνεχόμενη ροή των μη θεσμικών και αναξιόπιστων πληροφοριών, με ένα “εμμονικό” και διαρκές τσεκάρισμα των κινητών και των i-pad. Αυτή η τόσο μεγάλη  πληροφόρηση δεν προσφέρει απαραίτητα τα χρειαζούμενα, αφού περνάει τα εσκαμμένα της υγιούς ενημέρωσης, η οποία αναμφιβόλως είναι απολύτως  απαραίτητη και καθόλα χρήσιμη.

Αυτή σήμερα δεν είναι ενημέρωση! Είναι τρομολαγνεία, που επιτείνει την ήδη βεβαρυμμένη ψυχολογική φόρτιση και το φόβο! Και σα να μην έφτανε αυτό, αυτή η ενημέρωση, περιφέρει αφειδώς τον ανθρώπινο πόνο, την οδύνη, την ταλαιπωρία, τον φόβο, την απόγνωση, περιφέρει την απώλεια και το θάνατο, αντικειμενοποιώντας τον!

Επειδή όμως δεν μπορούμε να έχουμε σε πλήρη έλεγχο τη σκέψη μας, με όλα  αυτά γύρω μας και εξαιτίας του τρόπου που παρουσιάζονται, είναι βασικό να αντιλαμβανόμαστε πότε ακριβώς πέφτουμε σε έναν απόλυτα αρνητικό τρόπο σκέψης. Από τη στιγμή που θα το αντιληφθούμε κάνουμε Επανεκκίνηση! και Επανασχεδιασμό! και προσπαθούμε να λειτουργήσουμε εποικοδομητικά και αισιόδοξα. Να αλλάξουμε κατεύθυνση με την βοήθεια των Θετικών Δηλώσεων!, χωρίς να ολισθήσουμε σε μόνιμη άρνηση της ειδησιογραφίας, της πραγματικότητας και της νέας τάξης πραγμάτων και συνάμα αποφεύγοντας τον πανικό και τις παρορμητικές αντιδράσεις.

Ακούγεται λίγο δύσκολο, αλλά είναι απόλυτα εφαρμόσιμο και το μόνο που χρειάζεται είναι προπόνηση, επιμονή και εστιασμένη προσοχή. Χρειάζεται ένας στρατηγικός σχεδιασμός και να είμαστε αποφασισμένοι να αποκρούσουμε την ορμή, την επιδρομή και την εισβολή των αρνητικών σκέψεων. Καλό θα ήταν να επιλέξουμε κάποιες στιγμές αποσύνδεσης από την πληροφορία και να συνδεθούμε με τα συναισθήματά μας. Αυτό θα συμβεί αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τις αρνητικές σκέψεις που καλπάζουν και είναι πάντα μπροστά από εμάς γιατί αποτελούν παραμόρφωση της κατάστασης και δεσπόζουν στο μυαλό μας, οπότε δεν πρέπει να πέσουμε στην παγίδα τους. Γι αυτό αποφεύγουμε καταστάσεις που  αναζωπυρώνουν τέτοιες σκέψεις, όπως τα διάφορα sites του Διαδικτύου και  αναξιόπιστε πληροφορίες αμφίβολης προέλευσης…και λέμε STOP!.

Αν δεν πούμε STOP! την επίμαχη στιγμή, η υπερανάλυση πιθανόν να μας κυριεύσει. Θα επαναλαμβάνουμε διαφορετικές περιπτωσιολογίες στο μυαλό μας, προσπαθώντας να βρούμε την τέλεια επιλογή για την αποφυγή λαθών και κινδύνων, όμως κάποια πράγματα είναι πέρα από τον έλεγχό μας και δεν γνωρίζουμε να τα διαχειριστούμε, καθώς είναι θέματα ειδικών. Δεν θα πρέπει να πέσουμε στην παγίδα της «Κυνικής Εχθρότητας», καθώς είναι ένας τρόπος σκέψης και αντίδρασης που χαρακτηρίζεται από μια θυμωμένη δυσπιστία για τους άλλους όπως λόγου χάριν στην τωρινή κατάσταση,  δυσπιστία για τους επιστήμονες ή δυσπιστία για τους αναλυτές. Έτσι θα βλέπουμε τους ανθρώπους γύρω μας ως απειλές και δεν θα μπορέσουμε να πάμε παρακάτω. Θα σκεφτόμαστε ότι μπορεί να μας εξαπατήσουν, να μας εκμεταλλευτούν, να μας απογοητεύσουν ή να μας προκαλέσουν κακό, πράγμα που δημιουργεί γνωστικές παραμορφώσεις και αρνητικές σκέψεις. Είναι διαφορετικό να  είμαστε επιφυλακτικοί και να μη «καταπίνουμε» άκριτα ό,τι μας σερβίρουν, από το να βάζουμε ταμπέλες και μάλιστα όταν δεν έχουμε τη γνώση ή την επιστημονική κατάρτιση.

Θεωρώ σημαντικό επίσης να αναφέρω, πως αν μπορούμε με συνειδητή προσπάθεια «να στρίβουμε το τιμόνι» κάθε φορά που σκεφτόμαστε αρνητικά, τα πρότυπα των νευρικών συνδέσεων του εγκεφάλου μας θα αλλάξουν λόγω της νευροπλαστικότητας με αποτέλεσμα να αντιδράμε πιο ήπια και πιο προσγειωμένα στη ζωή μας. Ο καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας στο Columbia, David J. Hellerstein λέει: «συνειδητοποιήσαμε ότι η νευροπλαστικότητα, η διαρκής αναδιαμόρφωση της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου, συμβαίνει σε όλη μας τη ζωή. Μπορεί να επηρεαστεί από τις εμπειρίες της ζωής, τα γονίδια, τους βιολογικούς παράγοντες, από τη συμπεριφορά, καθώς επίσης και από τα Μοτίβα Σκέψης!! ». 

Να γνωρίζουμε λοιπόν πως Εμείς είμαστε αυτοί που δίνουμε δύναμη στις σκέψεις μας, πράγμα – βεβαίως – ανθρώπινο, αλλά  οι αρνητικές σκέψεις θα πρέπει να μπουν κάποια στιγμή στον κάδο απορριμμάτων καθώς πρέπει να είναι σύντομες, περιστασιακές και αναλώσιμες. Γι’ αυτό, πρέπει να διευρύνουμε τον ορίζοντα της σκέψης μας και να μάθουμε να αντιμετωπίζουμε καλύτερα τις συνέπειες των αρνητικών συναισθημάτων, τα οποία εξακολουθούν να υπάρχουν μεν, αλλά να προσπαθήσουμε να τα διαχειριζόμαστε πιο αποτελεσματικά, χωρίς να τα αφήνουμε να  «Εξουσιάζουν το ΧωροΧρόνο της Σκέψης»!.  

Προσπαθούμε να κρατήσουμε την αισιοδοξία σε υψηλό επίπεδο. Και το να είμαστε αισιόδοξοι δεν σημαίνει απλά ότι λέμε «όλα θα πάνε καλά», «μπόρα είναι και θα περάσει», «κάνε υπομονή και ο ουρανός θα γίνει πιο γαλανός…». Η Αισιοδοξία εμπεριέχει την αποδοχή του τι μπορώ να ελέγξω και τι όχι… και να δημιουργήσω συνθήκες για αυτά που μπορώ ο ίδιος με τις δυνάμεις μου να αλλάξω ή να τροποποιήσω… για καλύτερη διαχείριση της κατάστασης… καλύτερη διαχείριση της ζωής μου… για επανασχεδιασμό και καλύτερη προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα.

Επανεκκίνηση, Ενδοσκόπηση, Επανασχεδιασμός!! με Θετικές – Ρεαλιστικές  και Αισιόδοξες Δηλώσεις!! Έτσι θα εξασφαλίζουμε: Καλύτερη ψυχική υγεία και μεγαλύτερες ψυχολογικές αντοχές! Ανθεκτικότητα απέναντι στις αντιξοότητες, τα καινούρια δεδομένα και τις δυσκολίες, βρίσκοντας εκ νέου το πραγματικό νόημα της ζωής, ορθωμένοι και πιο δυνατοί!! Έτοιμοι, όταν και αν χρειαστεί και στην ώρα που θα απαιτηθεί από τις συνθήκες, να αντιμετωπίσουμε τις πιθανές παράπλευρες απώλειες που τυχόν προκύψουν από το πρωτοφανές πανδημικό φαινόμενο, όπως τα εργασιακά θέματα, τη μισθωτή εργασία, τα κοινωνικά αγαθά, την επιπεδοποίηση της οικονομίας, την υγεία, την παιδεία.

---

Το άρθρο Δημοσιεύτηκε στην:
Εφημερίδα ” Η γνώμη”
Εβδομαδιαία Εφημερίδα της Ηπείρου
Πέμπτη 09 Απριλίου 2020
Αρ. Φύλλου 517,  σελ. 42-43.