Τι θέλει να δηλώσει ο έφηβος που αυτοτραυματίζεται;

Γράφει στο efiveia.gr η Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας – Ψυχοθεραπεύτρια Αθηνά Μπερδεμπέ

Αν οι αυτοτραυματισμοί είναι για τους εφήβους μια διέξοδος, για τους γονείς τους είναι ένα αδιέξοδο, καθώς τις περισσότερες φορές δυσκολεύονται να διαχειριστούν μια τέτοια κατάσταση και  αντιδρούν παρασυρόμενοι από το συναίσθημά τους. Καταφεύγουν συχνά σε φωνές, εντάσεις, επιπλήξεις, προσβολές, αυστηρές τιμωρίες, σε ξαφνικές εφόδους στο δωμάτιο των εφήβων καθώς και σε τελεσίγραφα ή απειλές, τα οποία δε φέρνουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η πίεση που μπορεί να δεχτούν οι έφηβοι να διακόψουν αυτή τη συμπεριφορά δύναται να εντείνει το πρόβλημα, καθώς με την ίδια συμπεριφορά θα εκτονώσουν την επιπλέον πίεση. Ο φαύλος κύκλος είναι μπροστά στα μάτια τόσο των γονιών όσο και των εφήβων, αλλά μοιάζει να μη μπορεί κανείς να τον διακόψει.

Ως αυτοτραυματισμό ορίζουμε τη βλάβη που προκαλεί ο έφηβος σκόπιμα στον εαυτό του μέσα από ενέργειες όπως το κόψιμο/κάψιμο του δέρματος, τράβηγμα των μαλλιών, γδάρσιμο του δέρματος, χτύπημα του κεφαλιού, κατάποση βλαβερών ουσιών, κ.α. Η συμπεριφορά αυτή, παρόλο που μπορεί να αποτελέσει παράγοντα κινδύνου για σοβαρές βλάβες ή μολύνσεις, δεν ταυτίζεται συνήθως με την απόπειρα αυτοκτονίας ούτε με την ψυχική ασθένεια. Τα αίτια του αυτοτραυματισμού είναι πολυπαραγοντικά και αφορούν βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες και συνηθέστερα ως  συμπεριφορά αντανακλά τη δυσκολία του παιδιού να εκφράσει λεκτικά τα συναισθήματα του.

Για κάποιους εφήβους ο αυτοτραυματισμός μπορεί τη συγκεκριμένη στιγμή της ζωής τους να είναι ο μόνος διαθέσιμος τρόπος για τη διαχείριση συναισθημάτων όπως η θλίψη, η ενοχή, η οργή, το αίσθημα κενού κ.λπ. Για άλλους λειτουργεί σαν ένας αμυντικός μηχανισμός που τους επιτρέπει να ελέγξουν τον ψυχικό πόνο, να του δώσουν μια απτή μορφή ή να τους αποσπάσει την προσοχή από την εσωτερική τους αγωνία. Δύσκολες εμπειρίες όπως η πίεση στο σχολείο, ο σχολικός εκφοβισμός, η σεξουαλική, σωματική ή συναισθηματική κακοποίηση, το πένθος, η σύγχυση σχετικά με τη σεξουαλικότητα, κάποιος χωρισμός, προβλήματα υγείας, δύσκολα συναισθήματα που βιώνονται στο πλαίσιο κάποιας ψυχικής διαταραχής μπορεί να κινητοποιήσουν την τάση για αυτοτραυματισμούς.

Επίσης, αρκετοί νέοι αναφέρουν ότι αυτοτραυματίζονται προκειμένου να εκφράσουν κάτι που είναι δύσκολο να εκφραστεί με λέξεις, να μετουσιώσουν το συναισθηματικό πόνο σε σωματικό, να εκτονώσουν έντονα συναισθήματα ή σκέψεις, να νιώσουν ότι έχουν τον έλεγχο του εαυτού τους, να δημιουργήσουν έναν λόγο προκειμένου να φροντίσουν τον εαυτό τους, να εκφράσουν αυτοκτονικά συναισθήματα και σκέψεις, χωρίς να αφαιρέσουν τη ζωή τους και να επικοινωνήσουν στους άλλους ανθρώπους την έντονη δυσφορία που βιώνουν. Με λίγα λόγια, ο αυτοτραυματισμός αποτελεί έναν δυσλειτουργικό τρόπο εκτόνωσης και αποφόρτισης των έντονα αρνητικών συναισθημάτων που βιώνει ο έφηβος. 

Μια έφηβη θεραπευόμενη μου ανέφερε κάποτε: «Κάθε φορά που τσακώνομαι με τους γονείς μου, πάω στο δωμάτιό μου και χαράζω το δέρμα μου. Νιώθω τον πόνο αλλά συγχρόνως νιώθω ότι από την πληγή βγαίνει η οργή μου και μου περνούν τα νεύρα. Μετά από κάποια ώρα μπορώ να βγω από το δωμάτιο και να τους αντέξω λίγο ακόμα». Αυτό το παράδειγμα είναι δηλωτικό της σύνδεσης που έκανε η συγκεκριμένη έφηβη ανάμεσα στην πράξη του αυτοτραυματισμού της και της συνθήκης που ήθελε να διαχειριστεί. Επίσης, γίνεται αντιληπτή η αδυναμία της να εκφράσει λεκτικά τη δυσαρέσκεια της, την οργή της, την αγανάκτηση της προς τους γονείς για τους συνεχείς καβγάδες που έχει μαζί τους.

Αν αντιληφθείτε ότι το παιδί σας αυτοτραυματίζεται, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα αισθανθείτε διάφορα συναισθήματα όπως σοκ, θυμό, λύπη, ανησυχία, φόβο και ενοχή. Καλό είναι να εκφράσετε λεκτικά τα συναισθήματα σας, δείχνοντας πόσο νοιάζεστε και πόσο πολύ θέλετε να το βοηθήσετε. Είναι πιθανό να χρειαστεί αρκετή προσπάθεια από μέρους σας προκειμένου το παιδί σας να αναγνωρίσει το πρόβλημα και να λάβει βοήθεια για την αντιμετώπισή του. Είναι σημαντικό σε αυτήν τη φάση να εισπράττει από εσάς ότι ανησυχείτε και όχι ότι θυμώνετε ή απογοητεύστε από τη συμπεριφορά του. Φροντίστε να αντιμετωπίσετε το ζήτημα όσο πιο άμεσα γίνεται και μην περιμένετε ότι το παιδί σας απλά «θα το ξεπεράσει». Μιλήστε σε ήρεμο τόνο και επιδιώξτε τη βλεματική επαφή, όταν προσπαθείτε να εξηγήσετε τις συνέπειες των πράξεων του, καθώς και την επίδραση που έχει η συμπεριφορά του στο ίδιο και στους άλλους. Καίριας σημασίας είναι και η προσπάθειά σας να αναγνωρίσετε τα συναισθήματα του παιδιού σας που το οδηγούν σε αυτήν την συμπεριφορά, να καταλάβετε δηλαδή αν αισθάνεται θλίψη, πόνο, θυμό ή απογοήτευση.

Αν το παιδί σας δεν επιθυμεί να μιλήσει, μην το πιέσετε. Μπορείτε να διερευνήσετε τη συμπεριφορά του κάνοντας τις παρακάτω ερωτήσεις: «Πώς αισθάνεσαι πριν τραυματίσεις τον εαυτό σου; Πώς νιώθεις αφού τραυματιστείς;» «Με ποιο τρόπο αυτή η αντίδραση σε βοηθάει να αισθάνεσαι καλύτερα»; «Πώς είναι για εσένα να μιλάς μαζί μου γι’ αυτό;» «Υπάρχει κάτι που να σε αγχώνει πολύ και να μπορώ να βοηθήσω;» «Έχεις σκεφτεί αν λείπει κάτι από τη σχέση μας που αν το είχαμε θα έκανε τη διαφορά;» «Αν δε θες να μου μιλήσεις για αυτό τώρα, καταλαβαίνω. Απλά θέλω να ξέρεις ότι είμαι εδώ για εσένα, όταν αισθανθείς έτοιμος/η να μιλήσεις.». Τέλος, αν η συμπεριφορά επιμένει, μπορείτε να προτείνετε στον/στην έφηβο/η να επισκεφθεί κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας, με τη βοήθεια του οποίου θα ξεκινήσει μια διαδικασία αυτογνωσίας, θα διερευνήσει την εικόνα που έχει για τον εαυτό του/της, θα μάθει να αναγνωρίζει και να λεκτικοποιεί τα συναισθήματά του/της, καθώς και να προσδιορίζει τις επιθυμίες του/της.  Η δημιουργία μιας σχέσης εμπιστοσύνης και ασφάλειας με έναν ψυχολόγο είναι πολύ πιθανό να του/της παράσχει το πλαίσιο που χρειάζεται για να εκφράσει όσα τον/την απασχολούν.