Σχολικές εξετάσεις: Πώς θα βοηθήσουμε τον έφηβο να διαχειριστεί το άγχος του

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Όπως πολύ καλά γνωρίζουν γονείς και μαθητές, η περίοδος των σχολικών εξετάσεων είναι η πιο δύσκολη φάση της ακαδημαϊκής ζωής των εφήβων. Αυτό ισχύει σε μεγαλύτερο βαθμό για τους μαθητές του Λυκείου και φυσικά για τους μαθητές της Γ΄ Λυκείου που υποβάλλονται στη διαδικασία των Πανελλήνιων εξετάσεων. Δεν θα αναφερθώ στον πιεστικό και συχνά ανούσιο χαρακτήρα του εξεταστικού μας συστήματος, ούτε στο πώς αυτό στερεί τη δυνατότητα για την ανάπτυξη δημιουργικότητας στην αναζήτηση της γνώσης και ευελιξίας στη σκέψη. Αυτό είναι ένα ζήτημα που μπορούν να αναπτύξουν  οι ειδικοί σε ζητήματα παιδαγωγικής και εκπαίδευσης.

Θα αναφερθώ στο άγχος ως επιβαρυντικό παράγοντα που όχι μόνο αναστέλλει τις ακαδημαϊκές επιδόσεις, αλλά  και διαβρώνει σε πολλές περιπτώσεις το αίσθημα του εφήβου για τον εαυτό του. Ποιες είναι οι πηγές του άγχους αυτού; Ας δούμε αρχικά τους παράγοντες που έχουν να κάνουν με την ιδιοσυγκρασία του παιδιού: Κάποια παιδιά είναι περισσότερο αγχώδη ως προσωπικότητες και αυτό γίνεται εμφανές από μικρές ηλικίες. Αν φτάσουν στην εφηβεία  χωρίς να έχουν διδαχθεί μηχανισμούς διαχείρισης του άγχους τους, τότε το πιθανότερο είναι να αντιδρούν με αυξημένο άγχος σε κάθε πρόκληση που χρειάζεται να αντιμετωπίσουν.

Ακόμα, είναι διαπιστωμένο ότι τα παιδιά που αντιμετωπίζουν μαθησιακές δυσκολίες είναι πιο πιθανό να εμφανίζουν αυξημένο άγχος σε περιόδους σχολικών εξετάσεων. Συχνά τα παιδιά με αδιάγνωστες μαθησιακές δυσκολίες παγιδεύονται σε ένα φαύλο κύκλο προσπάθειας κα ματαίωσης αδυνατώντας, χωρίς υποστήριξη, να καλύψουν τα κενά που συσσωρεύονται κατά τη διάρκεια της σχολικής ζωής. Μπορεί να εκφράζουν το άγχος τους μέσα από συμπεριφορές αντίδρασης και άρνησης. Αυτό είναι αλήθεια και για παιδιά που αντιμετωπίζουν δύσκολες οικογενειακές καταστάσεις, ή δυσκολίες στις σχέσεις με τους συνομηλίκους και την κοινωνική τους ζωή.

Ας δούμε στη συνέχεια παράγοντες που σχετίζονται με την οικογένεια. Συχνά οι γονείς ενθαρρύνουν άθελά τους μία τάση τελειοθηρίας στα παιδιά τους εκφράζοντας, είτε με άμεσο είτε με έμμεσο τρόπο, την απαίτηση για υψηλές σχολικές επιδόσεις. Φυσικά και δεν εννοώ με αυτό ότι δεν πρέπει να ωθούμε τα παιδιά μας προς επιτεύγματα.  Ταυτόχρονα όμως  οφείλουμε  να είμαστε, τόσο εμείς όσο και τα παιδιά μας, ενήμεροι ως προς τις δυνατότητες, τους περιορισμούς και τις κλίσεις τους.  Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να τα υποστηρίξουμε στην εκδίπλωση των δυνατοτήτων τους  χωρίς πίεση και χωρίς τον κίνδυνο της ματαίωσης, της απογοήτευσης και της εσωτερίκευσης αισθήματος μειονεξίας για τον εαυτό.

Τι μπορούμε να κάνουμε σε ψυχολογικό και σε πρακτικό επίπεδο ώστε να υποστηρίξουμε τον έφηβο στη διαχείριση του άγχους;

Το άγχος μέτριας έντασης λειτουργεί ως κινητήρια δύναμη που μας κρατά σε εγρήγορση και μας βοηθά να θέτουμε και να πραγματοποιούμε στόχους. Όταν όμως το άγχος είναι αυξημένο, τότε μειώνεται η δυνατότητά μας να αποδώσουμε και να επιδιώξουμε την πραγματοποίηση των στόχων μας.

Σε πρώτο επίπεδο θα σας προτείνω να σκεφτείτε πρώτα εσείς οι γονείς τις προσδοκίες που έχετε για την ακαδημαική επίδοση του παιδιού σας και να αναλογιστείτε με ποιο τρόπο αυτές οι προσδοκίες επηρεάζουν τα επίπεδα του δικού σας άγχους καθώς και τη σχέση του παιδιου σας με το σχολείο, αλλά και με εσάς.

Συζητώντας με γονείς στο πλαίσιο της δουλειάς μου, ανακαλύπτω συχνά, και οδηγώ και τους ίδιους να εντοπίσουν, ένα μη ρεαλιστικό πλαίσιο προσδοκιών που λειτουργεί πιεστικά προς τα παιδιά. Τους βοηθώ λοιπόν να δημιουργήσουν ένα ακριβέστερο πλαίσιο κατανόησης του παιδιού τους ώστε να διαμορφώσουν μαζί του ένα κόσμο προσδοκιών που να προάγει το θετικό συναίσθημα για τον εαυτό. Με άλλα λόγια, γνωρίζετε τις δυνατότητες του παιδιού σας; Γνωρίζετε τις αδυναμίες του και τις κλίσεις του; Είναι οι προσδοκίες σας για την ακαδημαϊκή του πορεία ρεαλιστικές ή πηγάζουν από την προβολή των δικών σας εξιδανικευμένων σεναρίων για το μέλλον του παιδιού σας;  Αφού λοιπόν αποκτήσετε ακριβή επίγνωση των προσδοκιών σας και του ρόλου που αυτές παίζουν στην οικογενειακή και σχολική ζωή, θα πρέπει να προχωρήσετε στην αναπλαισίωση αυτών των προσδοκιών ώστε να ανταποκρίνονται όσο το δυνατό καλύτερα στο προφίλ και τις δυνατότητες του παιδιού σας. Σας υπενθυμίζω ότι οι προσδοκίες δεν χρειάζεται να είναι σταθερές και άκαμπτες. Αντίθετα, αυτό που χρειάζεται να κάνουμε είναι να βρισκόμαστε κοντά στον κόσμο του παιδιού μας καθώς αυτό μεγαλώνει ώστε να δημιουργούμε μαζί του ρεαλιστικές προσδοκίες και όνειρα για το μέλλον. Σας υπεθυμίζω επίσης ότι η πορεία των παιδιών προς το μέλλον είναι σταδιακή και ότι κάθε ηλικιακή φάση έχει τις δικές της προκλήσεις και τις δικές της αποκαλύψεις για το τι μπορεί και τι επιθυμεί να κάνει το παιδί μας σε όλους τους τομείς. Ο ακαδημαϊκός τομέας είναι μία μόνο πλευρά της ζωής του παιδιού και της οικογένειας. Πρέπει να του δώσουμε βέβαια τη σημασία που του αναλογεί ώστε να εξασφαλίσουμε στα παιδιά τη δυνατότητα  για μάθηση, αλλά δεν πρέπει κατά τη γνώμη μου να είναι το επίκεντρο όλης της οικογενειακής μας ζωής. Το επισημαίνω αυτό επειδή το βλέπω συχνά να συμβαίνει στις οικογένειες. Να περιστρέφεται δηλαδή όλη τους η καθημερινή συνδιαλλαγή, αλλά και η μεταξύ τους σχέση γύρω από το σχολείο και τις επιδόσεις του παιδιού, ενώ ταυτόχρονα οι γονείς εκφράζουν σχηματοποιημένες προσδοκίες του τύπου «θα γίνει δικηγόρος» ή «θα σπουδάσει στο Πολυτεχνείο» ήδη από τα πρώτα χρόνια της φοίτησης του παιδιού στο Δημοτικό σχολείο! Υπερβολή; Σίγουρα!  Όχι όμως κακοπροαίρετη από  την πλευρά των γονιών. Αν οι γονείς δεχθούν  βοήθεια στο να αντιληφθούν πιο ισορρποπημένα τις διάφορες πλευρές της ζωής του παιδιού τους, τότε γίνονται πιο ελαστικοί και μειώνεται πρώτα το δικό τους άγχος για το μέλλον του παιδιού τους και φυσικά μειώνονται και τα επίπεδα άγχους στο ίδιο το παιδί και στην οικογενειακή ζωή και ατμόσφαιρα.

Επιχειρείστε λοιπόν να αλλάξετε εσείς το πλαίσιο κατανόησης του σχολείου και να το δείτε ως ευκαιρία για καλλιέργεια και γνώση. Επιχειρείστε να αλλάξετε επίσης και το πλαίσιο κατανόησης   του παιδιού σας και να το δείτε ως αναπτυσσόμενο άτομο που προσπαθεί να ανταποκριθεί στις παραπάνω προκλήσεις. Τότε θα μπορέσετε να αναπλαισιώσετε και τις προσδοκίες σας. Αυτή η αναπλαισίωση θα περάσει- μέσα από την αλλαγή της στάσης σας -το μήνυμα στο παιδί σας ότι το σχολείο σας ενδιαφέρει ως θεσμός που προάγει την ανοιχτή διάθεση για γνώση και οδηγεί στην θέσπιση στόχων μέσα από την εκτίμηση δυνατοτήτων και επιθυμιών. Όπως καταλαβαίνετε, αυτές οι αλλαγές θα έχουν ως συνέπεια τη μείωση του άγχους που βιώνει το παιδί σας την περίοδο των εξετάσεων.

Επίσης, σε συνδυασμό με τα παραπάνω, είναι σημαντικό να απεμπλέξετε το παιδί σας από την διαδικασία να εξαρτά  το αυτοσυναίσθημά του από τις σχολικές του επιδόσεις. Από μικρή ηλικία μαθαίνουμε στα παιδιά ότι το επίπεδο αυτοεκτίμησης οφείλει να είναι σταθερό και ανεξάρτητο από κάθε είδους επιτεύγματα. Με αυτό τον τρόπο το παιδί φτάνει στην εφηβεία έχοντας μάθει να μην εξαρτά το αίσθημα για την προσωπική του αξία από το πόσο καλός μαθητής είναι.  Φυσικά και δεν εννοώ την παραίτηση από το σχολείο. Τα παιδιά οφείλουν να μάθουν να προσπαθούν στο μέτρο των δυνατοτήτων τους και να προσπαθούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του σχολείου, πάντα όμως μέσα από το πρίσμα της απόκτησης γνώσης και κριτικής σκέψης. Το ίδιο ισχύει και για το αυτοσυναίσθημα των γονέων φυσικά. Μην πέσετε στην παγίδα του συσχετισμού της αξίας σας ως γονείς με τις σχολικές επιδόσεις του παιδιού σας. Η επάρκειά σας στον ρόλο σας δεν έχει καμία σχέση με το αν το παιδί σας είναι ή όχι καλός μαθητής.

Τι μπορούμε να κάνουμε σε πρακτικό επίπεδο για τη μείωση του άγχους των εξετάσεων;

Βοηθάμε το παιδί μας στην όσο το δυνατό καλύτερη οργάνωση του χρόνου και συστηματοποίηση της μελέτης του, όχι μόνο στη διάρκεια των εξετάσεων, αλλά και σε όλη τη διάρκεια του σχολικού έτους. Αυτό θα βοηθήσει στο να αποφευχθούν σπασμωδικές  κινήσεις της τελευταίας στιγμής, αφού θα έχει εκτιμηθεί  η βαρύτητα του κάθε αντικειμένου και της κάθε ενότητας μέσα στο ίδιο σχολικό αντικείμενο καθώς και τα κενά που χρειάζεται να καλυφθούν. Ένα παρόμοιο κλίμα οργάνωσης και συστηματοποίησης είναι χρήσιμο και για το ίδιο το διαγώνισμα. Μαθαίνουμε λοιπόν στο παιδί πρακτικές στρατηγικές,  όπως για παράδειγμα να αρχίζει από τα θέματα που το φαίνονται ευκολότερα και  να μοιράζει το χρόνο του ισορροπημένα μεταξύ των απαντήσεων.

Είναι σημαντικό να αντιλαμβάνεται τόσο ο έφηβος, όσο και οι γονείς, πώς συνδέονται και αλληλεπιδρούν οι σκέψεις μας με τα συναισθήματα και τις πράξεις μας. Είναι σημαντικό δηλαδή για τον έφηβο να γνωρίζει ότι αν σκέφτεται με τρόπο αρνητικό, τότε πυροδοτούνται και αρνητικά συναισθήματα και αυξημένο άγχος. Αυτό έχει  ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός φαύλου κύκλου που περιλαμβάνει και τη μειωμένη επίδοση, αφού το άγχος επιδρά αρνητικά στη διαδικασία της κατανόησης, της σκέψης και της κριτικής ικανότητας. Σε επίπεδο σκέψης λοιπόν βοηθάμε τον έφηβο να αναγνωρίζει τις αρνητικές σκέψεις που κάνει σχετικά με τις ικανότητες και τις επιδόσεις του και να είναι ενήμερος σχετικά με τις καταστάσεις που πυροδοτούν τέτοιου είδους σκέψεις. Συχνά αυτές οι σκέψεις είναι απόλυτες  σκέψεις του τύπου “άσπρο – μαύρο” ή “είμαι άχρηστος, δεν τα καταφέρνω σε τίποτα”, ή “δεν υπάρχει καμία περίπτωση να τα πάω καλά”. Μαθαίνουμε στον έφηβο πώς να τροποποιεί αυτά τα μοτίβα της σκέψης, ώστε να τα αντικαθιστά με πιο ρεαλιστικά και ισορροπημένα που να τον οδηγούν και σε πιο θετικό διάλογο με τον εαυτό του, σε πιο θετικό, ήρεμο και ισορροπημένο συναίσθημα και σε μεγαλύτερη ηρεμία και ψυχραιμία κατά την ίδια την ώρα του διαγωνίσματος.

Σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, ωθούμε το παιδί μας, τόσο μέσω παρακίνησης, όσο και μέσω του δικού μας παραδείγματος, στην υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής που να περιλαμβάνει ένα ισορροπημένο καθημερινό πρόγραμμα όσο αφορά το φαγητό, την σωματική άσκηση, τον ύπνο, τη μελέτη και τις εξωσχολικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Αυτός ο τρόπος ζωής είναι αυτονόητο ότι συμβάλλει στη γενικότερη μείωση του άγχους.

Αν βλέπετε ότι παρά τις προσπάθειές σας ο έφηβος εξακολουθεί να είναι παγιδευμένος σε ένα φαύλο κύκλο αρνητικών σκέψεων που πυροδοτούν έντονο άγχος, τότε θα πρέπει να αναζητήσετε τη βοήθεια του ειδικού. Επίσης, αν το άγχος του παιδιού σας στην περίοδο των εξετάσεων γίνεται τόσο  υπερβολικό που να οδηγεί σε κρίσεις πανικού, τότε επίσης θα πρέπει άμεσα να αναζητήσετε την βοήθεια του ειδικού. Και επειδή οι κρίσεις πανικού στη διάρκεια των σχολικών εξετάσεων δεν είναι δυστυχώς ασυνήθιστες, στο επόμενο άρθρο μου θα σας μιλήσω για αυτή την έκφραση του άγχους του εφήβου και για το πώς μπορούμε να τον βοηθήσουμε.