Η ενεργή απουσία του πατέρα και οι επιπτώσεις της στο αγόρι

Γράφει στο efiveia.gr η Κοινωνική Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια Αριάννα Καρακώστα

Στην ταινία της Πέννυς Παναγιωτοπούλου: Δύσκολοι Αποχαιρετισμοί: Ο μπαμπάς μου (2006), ο κεντρικός ήρωας της ταινίας, ένα δεκάχρονο αγόρι στο κατώφλι της εφηβείας, ο Ηλίας χάνει ξαφνικά τον πατέρα του και μην αντέχοντας την πραγματικότητα του θανάτου του υιοθετεί μια σειρά από παράξενες συμπεριφορές προσπαθώντας να κρατήσει τον πατέρα του ζωντανό. Η τραγική αυτή ιστορία που έρχεται μία για πάντα να σκιάσει την ανέμελη παιδική ηλικία του Ηλία φωτίζει το τραύμα πολλών αγοριών που είτε δε γνώρισαν ποτέ είτε αναγκάζονται από μικρή ηλικία να αποχωριστούν τον πατέρα τους. Εκτός από το αναπάντεχο του θανάτου, ένας πατέρας μπορεί να απουσιάζει από την οικογένεια λόγω διαζυγίου ή/ και οικονομικών λόγων που συντελούν στο να δουλεύει στο εξωτερικό ή να απασχολείται ατελείωτες ώρες.

Υπάρχει όμως και το ενδεχόμενο, ακολουθώντας ένα παραδοσιακό μοντέλο πατρότητας και σε συνδυασμό με τη δική του σχέση με τον πατέρα του, ένας πατέρας να ζει με την οικογένειά του αλλά να είναι ψυχικά απών. Όσο το παιδί είναι μικρό, η μητέρα αναλαμβάνει όλες τις φροντίδες ενώ ο πατέρας εμφανίζεται αργά το βράδυ πριν τον ύπνο των παιδιών, αμέτοχος σε όσα συμβαίνουν και ανήμπορος να συνδεθεί με τα παιδιά του.  Όταν καμιά φορά γυρίζει νωρίτερα από τη δουλειά, αφοσιώνεται στην εφημερίδα του και σε άλλες «σοβαρές» ενασχολήσεις, δημιουργώντας ένα τείχος από τα άλλα μέλη της οικογένειας. Αυστηρός, απόμακρος, ασκώντας περισσότερο μία απαγορευτική εξουσία, εμποδίζει τα παιδιά του από το να γνωρίσουν τον αληθινό άνδρα που κρύβεται πίσω από αυτό το πρόσωπο.

Πώς αισθάνεται το παιδί και αργότερα ο έφηβος που μεγαλώνει χωρίς τη φυσική ή/και συναισθηματική παρουσία του πατέρα;  Τι αντίκτυπο έχει η πραγματική ή συμβολική εγκατάλειψη του πατέρα στην αίσθηση του εαυτού και στην αυτοεκτίμησή του; Ο Robert Bly στο βιβλίο του Iron John (1990) αναλύει διεξοδικά τις επιπτώσεις αυτής της απουσίας στη διαμόρφωση της ανδρικής ταυτότητας χαρακτηρίζοντάς την ως μια αστείρευτη «πείνα» και λαχτάρα για την πατρική φιγούρα. Έναν πόθο που νιώθει σιγά σιγά να του τρώει τα σωθικά.

Για το αγόρι η απουσία του πατέρα ειδικά πριν την ηλικία των πέντε ετών συνδέεται με έντονους φόβους εγκατάλειψης και απώλειας, καθώς και μια σφοδρή επιθυμία εγγύτητας με τη μητέρα (Burgner, 1985). Η εσωτερίκευση των γονεϊκών μορφών θα χαρακτηρίζεται από τη συντριπτική αναπαράσταση της θηλυκότητας. Αυτό από μόνο του δε θα αποτελούσε εμπόδιο αν η κοινωνική κατασκευή της ανδρικής ταυτότητας, όπως την καταλαβαίνουμε σήμερα, δε στηριζόταν στη διαφοροποίηση από τη γυναικεία ταυτότητα. Για να διαμορφώσει την ταυτότητα φύλου, το αγόρι πρέπει να βρει ένα τρόπο να ταυτιστεί με την αρρενωπότητα (Orbach, 1994).

Την περίοδο της εφηβείας, η πρόκληση είναι ακόμη μεγαλύτερη καθώς η εφηβεία σηματοδοτεί μια αντιφατική αλλαγή σε πολλαπλά επίπεδα: σωματικό, ψυχολογικό, κοινωνικό και οικογενειακό. Αντιμέτωπος με ένα σώμα που αλλάζει, ο έφηβος καλείται να αναθεωρήσει τις ταυτίσεις του: να κάνει επιλογές, να ανακαλύψει ποιος είναι, τι του αρέσει και τι επιθυμεί. Προσπαθεί να αυτονομηθεί από τους πραγματικούς γονείς και αυτούς που φέρει μέσα του για να μπορέσει να διαμορφώσει τη δική του ξεχωριστή ταυτότητα. Για να μπορέσει να ανασχηματίσει τις ταυτίσεις του, θα στηριχτεί πάνω σε ένα μέρος του γονεϊκού μορφοειδώλου που έχει ενδοβάλει, ιδιαίτερα στο γονιό του ίδιου φύλου (Μπρακονιέ και Μαρτσέλι, 2002).

Τι θα συμβεί στο αγόρι αν στην προσπάθεια να πάρει τη θέση του πατέρα συναντήσει ένα κενό; Πώς θα δομήσει την ανδρική του ταυτότητα πάνω σε αυτήν την απουσία; Τη στιγμή που τον χρειάζεται περισσότερο και αντιμέτωπος με την πρόκληση της εφηβείας, το αγόρι αισθάνεται μετέωρο. Η ανάγκη του για επιβεβαίωση και αναγνώριση από την πατρική φιγούρα μένει ανεκπλήρωτη και μπορεί να οδηγήσει τον έφηβο σε μια βαθιά αμφιβολία για τον εαυτό του. Ταυτόχρονα, η ανάγκη αποχωρισμού από τη μητέρα με την οποία έχει βιώσει όλες τις σημαντικές παιδικές του εμπειρίες, τους θυμούς, τις ανάγκες και τις επιθυμίες του κι έχει συγκρουστεί, αγαπήσει και μισήσει όσο με κανέναν άλλον, τον οδηγεί σε μία διπλή απώλεια και αμφιθυμία απέναντι στην εγγύτητα. Ο έφηβος αναβιώνει την παιδική σύγκρουση του αποχωρισμού από τους γονείς του με μεγαλύτερη ένταση και χωρίς στηρίγματα. Είναι σημαντικό να ενθαρρύνουμε τον πολύπλευρο ρόλο που μπορεί να έχει ένας πατέρας στην ανατροφή των παιδιών με τρόπο που να ενσωματώνει την ποικιλία των εμπειριών που βιώνουν οι άνδρες με τα παιδιά τους, πολύ πέρα από ένα φορέα εξουσίας. Διαδραματίζοντας έναν φροντιστικό, συμμετοχικό ρόλο στην ανατροφή των παιδιών, ο πατέρας βοηθάει το αγόρι να αναγνωρίσει τα συναισθήματά του και τον αληθινό του εαυτό, μέσα σε ένα ασφαλές και σταθερό πλαίσιο, υποστηρίζοντάς τον στη διαμόρφωση της ανδρικής του ταυτότητας. Δεν είναι όμως μόνο τα αγόρια που χρειάζονται τον πατέρα τους, αλλά και οι πατεράδες που μέσα από αυτήν τη μοναδική σχέση τούς δίνεται η ευκαιρία να ξαναζήσουν μέσα από τον γιο τους σημαντικές εμπειρίες της παιδικής και εφηβικής τους ηλικίας και μέσα από αυτόν τον δεσμό να ανακαλύψουν συναισθηματικές πτυχές του εαυτού τους που ίσως έχουν καταπιέσει.