Γιατί οι έφηβοι πέφτουν θύματα ή γίνοται θύτες σχολικού εκφοβισμού (bullying);

Γράφει στο efiveia.gr η Ψυχολόγος Χριστίνα Πολυδώρου

Αν δεν έχετε βιώσει τον σχολικό εκφοβισμό μπορεί να μην είστε σε θέση να καταλάβετε πόσο καταστροφικό μπορεί να γίνει, ειδικά για έναν έφηβο. Εκτός από το ότι είναι εξαιρετικά τραυματική σαν εμπειρία, είναι δυνατό να προκαλέσει συναισθήματα τρόμου, θυμού και να οδηγησει ακόμα και στην κατάθλιψη  ή και την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. Ως εκ τούτου, μια συμπεριφορά bullying δε θα πρέπει να γίνεται ανεκτή σε κανένα πλάισιο. Είτε είστε θύμα bullying ή γονιός ή εκπαιδευτικός και νομίζετε ότι κάποιο παιδί έχει στοχοποιηθεί και ότι έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού υπάρχουν πράγματα που μπορείτε και πρέπει να κάνετε για να το αντιμετωπίσετε.

Μύθοι και αλήθειες.

Μύθος: Σχολικός εκφοβισμός θεωρειται μόνο όταν υπάρχει σωματική βία. Τα λόγια δεν μπορούν να προκαλέσουν τίποτα.

Αλήθεια: Υπάρχουν παιδιά που έχουν κάνει κακό στον εαυτό τους έπειτα από bullying που τους έγινε λεκτικά, σε επίπεδο σχέσεων ή μέσω διαδικτύου. Τα λόγια όντως μπορούν να πληγώσουν και μπορούν να έχουν καταστροφική επίδραση στη συναισθηματική κατάσταση του εφήβου.

Μύθος: Το δικό μου παιδί δε θα μπορούσε ποτέ να εφαρμόσει εκφοβίσει κανέναν.

Αλήθεια: Όλα τα παιδιά κάνουν λάθη και παρασύρονται. Είναι μέρος της ανάπτυξής τους. Οι γονείς που δεν δέχνται ότι τα παιδιά τους θα μπορούσαν να προκαλέσουν πρόβλημα σε  κάποιο άλλο παιδί το κάνουν πολύ δύσκολο για τα παδιά να λάβουν τη βοήθεια που χρειάζονται.

Μύθος: Οι μαθητές που δημιουργούν προβλήματα και κοροϊδεύουν τους άλλους είναι κακά παιδιά και πρέπει να αποβάλονται από το σχολείο.

Αλήθεια: Υπάρχουν πολλοί λόγοι γιατί  ένα παιδί προβαίνει σε τέτοιες πράξεις. Άλλα παιδιά υιοθετούν αυτή τη συμπεριφορά γενικά, ενώ άλλα προβαίνουν σε αυτη όταν είναι πού αγχωμένα ή  καταπιεσμένα.

Μύθος: Ένα παιδί μπορεί να είναι θύμα ή θύτης bullying. Δε γίνεται και τα δυο.

Αλήθεια: Τα παιδιά μπορεί  να αλλάζουν ρόλους και να γίνονται τη μια θύτες και την άλλη θύματα. Για παράδειγμα, ένα παιδί της ΣΤ’ Δημοτικόύ που κοροϊδεύει τα μικρότερα παιδιά,  μπορεί  να υποστεί bullying όταν πάει στην Α’ Γυμνασίου από τα μεγαλύτερα. Ή ένας έφηβος που δεν του μιλούν τα άλλα παιδιά όταν βγαίνει στην πλατεία, ενδέχεται να γίνεται εκδικητικός και να υιοθετεί  κακοποιητική συμπεριφορά μέσω διαδικτύου

Ο σχολικός εκφοβισμός (bullying) είναι μια επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά που μπορεί να έχει διάφορες μορφές. Άλλες φορές εκδηλώνεται με σωματική βια, άλλες λεκτικά ή και σε επίπεδο σχέσεων.

Συνήθως τα παιδιά που υφίστανται κακοποιητικές συμεριφορές από συνομιλήκους νιώθουν πληγωμένοι, φοβισμένοι, αβοήθητοι, απελπισμένοι, απομονωμένοι, ντρέπονται και πολλές φορές νιώθουν ότι είναι δικό τους το λάθος και έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Δεν είναι απίθανο ακόμα και να σκεφτούν την αυτοκτονία ή να κάνουν κακό στον εαυτό τους. Επιπλέον, υπάρχει περίπτωση να αναπτυξουν κάποια ψυχική ασθένεια, όπως κατάθλιψη ή κάποια αγχώδη διαταραχή με συνηθέστερη τη διαταραχή μετατραυματικού άγχους (PTSD).  Τέλος δεν είναι απίθανο αυτά τα παιδιά να εμφανίσουν σχολική άρνηση ή ακόμα και να διακόψουν τη φοίτησή τους στο σχολείο, προκειμένου να αποφύγουν την επαφή με τους συνομίληκους που τους δημιουργούν το πρόβλημα.

Το πιο καταστροφικό χαρακτηριστικό του σχολικού εκφοβισμού είναι η επαναληψιμότητά του. Συνήθως δεν είναι κάτι που συμβαίνει μια φορά, αλλά διαρκεί για καιρό και το παιδί το υφίσταται ξανά και ξανά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το παιδί- θύμα να βρισκεται σε διαρκή φόβο για το πότε θα ξανασυμβεί και τι θα γίνει αυτή τη φορά.

Οι κυριότερες μορφές σχολικού εκφοβισμού (bullying)

• Σωματική βία (Κλοτσιές μπουνιές ή σπρωξιές ή απειλή ότι θα τα κάνει/ Κλοπή, κρύψιμο ή καταστροφή προσωπικών αντικειμένων κάποιου άλλου/ Πειράγματα, παρενόχληση ή εξευτελισμός. Το να βάζουν κάποιον να κάνει πράγματα που δε θέλει.)
• Λεκτική βία (Παρατσούκλια, κοροϊδία, σαρκασμός, προσβολές ή άδικες κατηγορίες)
• Διαδικτυακός εκφοβισμός (cyber- bullying).

Οι 5 κυριότεροι λόγοι που ένας έφηβος  μπορεί να υφίσταται σχολικό εκφοβισμό (bullying)

Από τη στιγμή που φαίνεται το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού να βρίσκεται σε κορύφωση τα τελευταία χρόνια προκαλώντας τραυματικές εμπειρίες, αλλά και σοβαρότερες διαταραχές στους εφήβους (π.χ. κατάθλιψη, σχολική άρνηση, αγχώδεις διαταραχές ή και αυτοχειρία), είναι σημαντικό να εξετάσουμε πώς τα «κακά παιδιά» επιλέγουν τους στόχους τους.

Παρακάτω παρατίθενται οι συνηθέστεροι λόγοι που ένας έφηβος στοχοποιείται και καταλήγει θύμα bullying.

1. Ομοφυλόφιλος ή αμφιφυλόφιλος έφηβος (gay ή bisexual)

Έρευνες  έχουν δείξει ότι ομοφιλόφιλοι έφηβοι γίνονται θύματα bullying δύο με τρεις φορές συχνότερα από ότι ετεροφιλόφιλοι συμμαθητές τους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν μάλιστα οι μελέτες που καταλήγουν στο ότι από όλες τις ομάδες μαθητών οι ομοφιλόφιλοι είναι αυτοί που έχουν τις μικρότερες πιθανότητες να υιοθετήσουν κακοποιητικές συμεριφορές προς τους συνομιλήκους τους.  Ακόμα και αν το θύμα δεν είναι στην πραγματικότητα ομοφιλόφιλο, οι επικριτές του συχνά χρησιμοποιούν υποτιμητικές λέξεις σχετικά με την ομοφιλοφιλία τις οποίες του κολλάνε.

Ο σχολικός εκφοβισμός δεν είναι απλώς μια ιεροτελεστία ή μέρος του να έιναι κανείς ομοφιλόφιλος. Στην πραγματικότητα έχει αντίκτυπο στη βιολογική και ψυχική κτάσταση του ατόμου που διαμορφώνεται και αυξάνει κατά πολύ τον κίνδυνο το άτομο να απομονωθεί ή να κάνει κακό στον εαυτό του.

2. Ντροπαλός ή κοινωνικά αδέξιος έφηβος

Έφηβοι που είναι ντροπαλοί ή που δεν έχουν ανεπτυγμένες κοινωνικές δεξιότητες γίνονται συχνά θύματα σχολικού εκφοβισμού. Οι θύτες αναζητούν θύματα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και ελπίδες, που θα ντραπούν ή θα φοβηθούν να αναφέρουν την παραβιαστική συμπεριφορά σε κάποια μορφή εξουσίας (π.χ. εκπαιδευτικοί ή γονείς)

3. Έφηβοι με μαθησιακές δυσκολίες και με συμπεριφορικές ή συναισθηματικές δυσκολίες.

Γενικά, τείνουν να στοχοποιούνται έφηβοι που παρουσιάζουν κάποια διαφορετικότητα. Έρευνες έχουν δείξει ότι έφηβοι με μαθησιακές δυσκολίες ή συμπεριφορική ή συναισθηματική ανωριμότητα ή κάποια διαταραχή γίνονται πολύ συχνά θύματα bullying. Για παράδειγμα, έφηβοι με Διάσπαση Ελλειμματικής προσοχής- Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ) δυσκολεύονται να ακολουθήσουν τα υπόλοιπα  παιδιά της τάξης και συχνά τους κοροϊδεύουν γι’αυτό.

4. Έφηβοι με χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Συχνά στοχοποιούνται έφηβοι που δε θα έμπλεκαν σε κάποιο καβγά, άρα δε θα αντιδρούσαν επιθετικά στην κακοποίηση. Έφηβοι των οποίων η γλώσσα του σώματος, η ομιλία ή η γενικότερη συμπεριφορά δεν επιδεικνύει ότι θα ανέφεραν κάποια κοροϊδία ή μια σωματική επίθεση σε κάποιον υπεύθυνο, συχνά γίνονται οι εύκολοι  στόχοι. Οι περισσότεροι από αυτούς τους εφήβους είναι απλά πολύ ήσυχα, εσωστρεφή παιδιά που καλό θα ήταν να ενθαρρυνθούν ώστε να μη νιώθουν ότι κάνουν κάτι κακό και να μη νιώθουν ότι αυτοί προκάλεσαν την άσχημη συμπεριφορά που υφίστανται.

5. Έφηβοι που θέτουν σε κίνδυνο τη φήμη και το κύρος άλλων.

Οι έφηβοι που προβαίνουν σε κακοποιηικές συμπεριφορές προς τους συνομιλίκους τους και γίνονται θύτες bullying συχνά φέρονται άσχημα σε αυτούς που θέτουν σε κίνδυνο τη φήμη ή το κύρος τυς στο σχολέιο ή στις παρέες. Από τη φύση τους έτσι κι αλλιώς αυτά τα παιδιά είναι επιθετικά και θεωρούν ότι είναι ανώτεροι από τους άλλους. Ένας έφηβος του οποίου οι ακαδημαϊκές ή γυμναστικές επιδόσεις είναι απειλιτικές για έναν αντιδραστικό έφηβο, είναι δυνατό να αποτελέσει το νέο του «εχθρό».

Οι 5 κυριότεροι λόγοι που ένας έφηβος μπορεί να γίνεται θύτης σχολικού εκφοβισμού (bullying)

Γιατί κάποιο έφηβοι γίνονται κακοποιητικοί; Γεννιούνται «κακά παιδιά» ή υπάρχει κάποιος λόγος που συμπεριφέρονται έτσι; Τι τους κανει να μην νιώθουν συμπόνια και συγκατάβαση (αυτό που εμείς οι ψυχολόγοι ονομάζουμε ενσυναίσθηση);

Παρακάτω παρουσιάζονται οι συνηθέστεροι λόγοι που ένας έφηβος υιοθετεί κακοποιητική συμπεριφορά προς τους συνομιλήσους του:

1. Προβλήματα στο σπίτι

Το bullying είναι μια συμπεριφορά που μαθαίνεται και στην πορεία υιοθετείται από τον έφηβο. Αν και κάθε νέος μπορεί να γίνει θύτης bullying, πιστεύεται ότι προβλήματα στο σπίτι είναι ικανά να αυξήσουν τον κίνδυνο ενα παιδί να αποκτήσει τέτοια συμπεριφορά. Έφηβοι που αντιμεωπίζουν τα ακόλουθα στο σπίτι, είναι πιο πιθανό να έχουν θυμό τον οποίο κατευθύνουν προς άλλα παιδιά ή εφήβους:

• Παραμέληση
• Ανεπαρκής γονεϊκή κηδεμονία
• Διαφωνίες και διαμάχες μεταξύ των γονέων
• Σωματική, συναισθηματική ή σεξουαλική κακοποίηση
• Έλλειψη ζεστασιάς και στοργής
• Έλλειψη οριοθέτησης και συνεπειών παράβασής τους

2. Προσωπικότητα

Κανένας γονιός δε θέλει το παιδί του να κάνει bullying  σε άλλα παιδιά. Ωστόσο, μερικοί έφηβοι έχουν κάποια γνωρίσματα στην προσωπικότητά τους που τους καθιστούν λίγο πιο επιρεπείς σε αυτή τη συμπεριφορά. Σύμφωνα με έρευνες, οι περισσότεροι έφηβοι που υιοθετούν τέτοια συμπεριφορά έχουν τα παρακάτω χαρακτηριστικά (ή κάποια από αυτά):

Είναι:

• Επιθετικοί
• Παρορμητικοί
• Κυριαρχικοί
• Με μειωμένη ενσυναίσθηση και κοινωνικές δεξιότητες

3. Άγχος

Η εφηβεία είναι γενικά μια ηλικία έντονου άγχους. Ορισμένοι έφηβοι διοχετεύουν το άγχος τους αυτό προς τους συμμαθητές ή τους συνομιλήκους τους.

Το άγχος των εφήβων συνήθως οφείλεται σε:

• Πίεση από το σχολείο ή χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση
• Οικογενειακές συγκρούσεις
• Λίγοι φίλοι ή μη υποστηρικτικό κοινωνικό δίκτυο
• Ανησυχία για εξωτερική εμφάνιση
• Θύματα bullying στο παρελθόν ή τώρα

Με το να επιτίθενται σε άλλους εφήβους, οι έφηβοι αυτοί αισθάνονται ότι παίρνουν τον έλεγχο σε κάτι και κερδίζουν μια πλασματκή αίσθηση ανωτερότητας. Σε πολλές περιπτώσεις, οι έφηβοι αυτοί είχαν υπάρξει και οι ίδιοι θύματα σχολικού εκφοβισμού κατά το παρελθόν. Όταν προβαίνουν, λοιπόν, σε αυτή τη συμπεριφορά νιώθουν ότι έχουν τη δύναμη που τόσο πολύ αναζητούσαν όταν ήταν στην απέναντι μεριά.

4. Υπερβολική αυτοπεποίθηση

Παλαιότερα πιστεύαμε ότι οι έφηβοι «βασάνιζαν» τους συμμαθητές τους για λόγους που σχετίζνταν με τη χαμηλή τους αυτοεκτίμηση. Ωστόσο, οι έρευνες σήμερα δέιχνουν ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους εφήβους νιώθουν πολύ καλά με τον εαυτό τους. Πολλές φορές είναι εξυπνότεροι, ψηλότεροι, πλουσιότεροι, δημοφιλέστεροι και ομορφότεροι από αυτούς που κοροϊδεύουν, γεγονός που τους επιτρέπει να νιώθουν ανώτεροι. Το να γίνονται σκληροί απέναντι στους άλλους είναι ένας τρόπος να νιώσουν πιο δυνατοί και να διοχετεύσουν το άγχος και  την ένταση που βιώνουν.

5. Ανασφάλεια

Αν και αρκετοί από τους κακοποιητικούς εφήβους τα έχουν καλά με τον εαυτό τους, υπάρχουν και άλλοι που στρέφονται σε αυτή τη συμπεριφορά εξαιτίας της μεγάλης τους ανασφάλειας. Ενδεχομένως πιστεύουν ότι παρενοχλόντας άλλους εφήβους θα εντυπωσιάσουν τους φίλους τους, θα γίνουν πιο δημοφιλείς και προσφιλείς ή θα προκαλέσουν το γέλιο άρα και την επιδοκιμασία των άλλων.

Αν υποπτεύεσετε ότι κάποιος έφηβος που βρίσκεται κοντά σας είναι θυτης ή θύμα σχολικού εκφοβισμού, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ενεργήσετε άμεσα!  Τόσο οι θύτες όσο και τα θύματα είναι παιδιά που υποφέρουν από έντονα και επιτακτικά συναισθήματα, κατάθλιψη ή συναισθηματικές και δυσκολίες και δυσκολίες συμπεριφοράς. Θα μπορούσαν να βοηθηθούν ουσιαστικά από συμβουλευτικά ή θερπευτικά προγράμματα αν τους δοθεί η  ευκαιρία. Η χρυση οδηγία είναι πάντα μια: Μιλήστε με το παιδί σας και τους εκπαιδευτικούς του, ώστε κανένα άλλο παιδί να μη βρεθεί σε δύσκολη θέση από κάποιον συμμαθητή του.