Γράφει στο efiveia.gr η MSc Κλινικής Ψυχολογίας-Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας-Ψυχοθεραπεύτρια Ρέα Δουμανά
«Η βία, είτε φυσική είτε ψυχική, είναι μια αναζήτηση της ταυτότητας και του νοήματος. Όσο λιγότερη ταυτότητα, τόσο μεγαλύτερη βία»
Marshall McLuhan, 1911-1980, Καναδός επικοινωνιολόγος
Περιπτωσιολογία:
“Δεν θέλω να ξαναπάω στο σχολείο… Δεν έχω φίλους πια και αισθάνομαι πολλή μοναξιά. Όλοι με κοροϊδεύουν κοντή και χοντρή και όταν με βλέπουν, κάνουν μεταξύ τους σχόλια για την εμφάνισή μου και κρυφογελάνε. Στην αρχή δε μιλούσα γιατί πίστευα ότι θα σταματήσουν… Ντρέπομαι να μιλήσω στον καθηγητή μου, γιατί θα με κοροϊδέψει κι εκείνος… αν μιλήσω στους γονείς μου θα πουν ότι είμαι δειλή… Εγώ φταίω για όλα!!! Δεν αντέχω άλλο!!!»
(Μ., 14 ετών)
Ορισμός του εκφοβισμού
Ως χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης, η επιθετικότητα και η άμυνα εμπεριέχονται στην ανάγκη του ατόμου για επιβίωση. Οι συμπεριφορές εκφοβισμού έχουν καταγραφεί ακόμα από τον 18ο αιώνα. Έως την αναγνώριση του εκφοβισμού ως κοινωνικό φαινόμενο, οι συμπεριφορές άμυνας και επιβολής συμπεριλαμβάνονταν στο κοινωνικό πλαίσιο της ανθρώπινης επικοινωνίας, ως μέσο κυριαρχίας και επιβίωσης. Πώς όμως η ανάγκη για επιβίωση κατέληξε στην έξαρση του φαινομένου του εκφοβισμού τόσο στην παιδική εφηβική ηλικία, όσο και στην ενήλικο ζωή; Λογοτεχνικά αριστουργήματα όπως ο Όλιβερ Τουίστ, του Καρόλου Ντίκενς (1838), περιγράφουν τον εκφοβισμό μεταξύ παιδιών και εφήβων. Το 1897, είναι η πρώτη φορά που περιγράφεται ο εκφοβισμός ως κοινωνικό φαινόμενο από τον καθηγητή Burk. To 1993, ο Νορβηγός καθηγητής και ψυχολόγος Daniel Olweus, δημιουργεί τον 1ο ορισμό για το bullying:
«Ο εκφοβισμός είναι μία συμπεριφορά-πράξη, η οποία χαρακτηρίζεται από ανισορροπία δυνάμεων μεταξύ των ατόμων που συμμετέχουν, από επανάληψη και από βλαπτική πρόθεση έναντι του άλλου ατόμου για μεγάλο χρονικό διάστημα, με συνέπεια την πρόκληση αρνητικών συναισθημάτων στο άλλο άτομο». Για την αποφυγή παρερμηνεύσεων του ορισμού του bullying, o ίδιος ο Olweus, κάνει επίσημη διάκριση μεταξύ του παιχνιδιού, του τσακωμού και του εκφοβισμού:
- Παιχνίδι: (π.χ. αγώνας ποδοσφαίρου): Συμβαίνει μεταξύ ατόμων που είναι φίλοι και χαρακτηρίζεται από ισοδυναμία ισχύος. Δεν υπάρχει καμία βλαπτική πρόθεση και τα παιδιά «αγωνίζονται» για το ποιος θα κερδίσει, ακόμα και εάν στην προσπάθειά τους να πιάσουν την μπάλα, χτυπήσουν μεταξύ τους αυθόρμητα.
- Τσακωμός: Συμβαίνει μεταξύ ατόμων που δεν είναι φίλοι, αλλά έχουν κάποια ισοδυναμία δυνάμεων-ισχύος. Η συμπεριφορά αυτή μπορεί να είναι ενστικτώδης, με παρόμοια συναισθηματική αντίδραση (π.χ. θυμός), και δε χαρακτηρίζεται από επανάληψη, ενώ η υπάρχει και η πρόθεση πρόκλησης βλάβης στο άλλο άτομο. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι διαπληκτισμοί οπαδών στο γήπεδο, κατά τη διάρκεια σχολικού αγώνα, μεταξύ δύο ομάδων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση τα εμπλεκόμενα άτομα διεκδικούν κάτι.
- Εκφοβισμός-Bullying: Σε αντίθεση με το σκληρό παιχνίδι και τον καυγά, ο εκφοβισμός διαφοροποιείται στα σημεία της σχέσης μεταξύ των εμπλεκόμενων ατόμων (συνήθως δεν είναι φίλοι) και οι συμπεριφορές βίας χαρακτηρίζονται από την επανάληψη. Υπάρχει επαναλαμβανόμενη πρόθεση για βλάβη (σωματική και ψυχική, κλπ). Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι τα επαναλαμβανόμενα κοροϊδευτικά σχόλια μίας «ομάδας-κλίκας» μαθητών προς ένα άτομο με παραπάνω κιλά, ή άτομο που προέρχεται από διαφορετική εθνικότητα, με αποτέλεσμα την κοινωνική απομόνωση του ατόμου και την πρόσκληση αρνητικών συναισθημάτων (θλίψη, θυμό, κλπ).
Τα βασικά σημεία που χαρακτηρίζουν λοιπόν μία συμπεριφορά εκφοβισμού είναι:
- Η πρόθεση για βλάβη (σωματική, ψυχική, κλπ) και αρνητικά συναισθήματα (φόβος, αγωνία, κλπ).
- Η επανάληψη.
- Ανισορροπία ισχύος.
- Το άτομο που εκφοβίζεται δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί ότι η επανάληψη δε θεωρείται απαραίτητος παράγοντας για να χαρακτηριστεί ένα γεγονός σχολικός εκφοβισμός. Η έκθεση του παιδιού ή του εφήβου σε ακατάλληλο διαδικτυακό περιεχόμενο θα μπορούσε να προκαλέσει ψυχική βλάβη a priori.
Ένα απλό πείραγμα επομένως θα μπορούσε να εξελιχθεί σε εκφοβισμό, εφόσον είναι επαναλαμβανόμενο και συμβαίνει για μεγάλη χρονική περίοδο και με συνέπεια την κοινωνική απομόνωση/απόσυρση του ατόμου. Η βασική λοιπόν διαφοροποίηση μεταξύ πειράγματος και εκφοβισμού είναι ότι το πείραγμα χαρακτηρίζεται από αυθόρμητη συμπεριφορά και μη βλαπτική πρόθεση, καθώς και την αναγνώριση από το άτομο που «πείραξε» ότι μπορεί να στεναχώρησε τον συνομήλικό του.
Με ποιο τρόπο εκδηλώνεται ένα περιστατικό εκφοβισμού;
- Σωματική βία (χτυπήματα, σπρώξιμο, εκδορές, σκισμένα ρούχα, κλπ).
- Λεκτική βία (επαναλαμβανόμενα πειράγματα, βρισιές και προσβλητικοί χαρακτηρισμοί).
- Σεξουαλική παρενόχληση (επαναλαμβανομένη).
- Σχολικός αποκλεισμός του ατόμου από τις σχολικές δραστηριότητες με συνέπεια την απομόνωση του ατόμου και την πρόκληση συναισθημάτων φόβου, χαμηλής αυτοεκτίμησης , κ. ά.
- Έμμεσος ή άμεσος κοινωνικός αποκλεισμός (λόγω εθνικότητας, φυλής, κοινωνικής τάξης, θρησκείας, σεξουαλικής ταυτότητας, κάποιας άλλης μορφής σωματικής ή μαθησιακής δυσκολίας).
- Κλοπή και καταστροφή προσωπικών αντικειμένων.
- Διάδοση φημών με ψευδή βάση με σκοπό την απομόνωση του ατόμου από τους συνομηλίκους φίλους του.
- Διαδικτυακός εκφοβισμός (μέσω διαδικτύου, social media-Fb, Instagram, κλπ): δημοσίευση προσωπικού υλικού χωρίς την άδεια του κατόχου.
- Αποκλεισμός από το σχολικό περιβάλλον (μέσω ομάδων δικτύωσης στα social media).
- (Δυσφήμιση-Desigration): διάδοση ψευδών φημών και αποστολή προσβλητικών μηνυμάτων με πρόθεση πρόκλησης φόβου και άλλων αρνητικών συναισθημάτων.
- Κλήσεις με απειλητικό χαρακτήρα, κλοπή προσωπικών δεδομένων μέσω δημιουργίας ψεύτικου προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (π.χ Fb).
- Cyberstalking-διαδικτυακή καταδίωξη: χρήση εφαρμογών email, internet, και άλλων ηλεκτρονικών μέσων με σκοπό την πρόκληση αισθήματος απειλής φόβου, κατωτερότητας και απομόνωσης.
H αναγνώριση των μορφών εκφοβισμού από το ίδιο το άτομο, αλλά και από το περιβάλλον του, θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση για την άμεση ανίχνευση και περαιτέρω αντιμετώπιση του φαινομένου.