Γράφει στο efiveia.gr η MSc Κλινικής Ψυχολογίας-Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας-Ψυχοθεραπεύτρια Ρέα Δουμανά
Ο σχολικός εκφοβισμός (bullying) αποτελεί ένα χαρακτηριστικό κοινωνικό φαινόμενο των τελευταίων χρόνων, το οποίο επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό, τόσο τα εμπλεκόμενα άτομα που εκφοβίζουν, εκφοβίζονται ή παρατηρούν, όσο και τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Όσο κι αν οι αιτιολογικοί παράγοντες του φαινομένου του εκφοβισμού επικεντρώνονται στο πλαίσιο των ατομικών (προσωποκεντρικών) και περιβαλλοντικών (οικογένεια, κοινωνία, σχολείο) παραγόντων, ουσιαστικά ο συνδυασμός όλων των παραγόντων αυτών καθορίζουν την εκδήλωση, την έκταση καθώς και την φύση των συμπεριφορών του σχολικού εκφοβισμού. Η «διαφορετικότητα» η οποία καθορίζεται από το σύνολο των ατομικών, κοινωνικών, σωματικών, πολιτισμικών, θρησκευτικών χαρακτηριστικών, αποτελεί για τα παιδιά το επίκεντρο για την έναρξη συμπεριφορών εκφοβισμού εντός και εκτός του σχολείου.
Πιο συγκεκριμένα, η «διαφορετικότητα» a priori ορίζεται ως η «αναπηρία-δυσκολία», και αποτελεί περισσότερο ένα κοινωνικό φαινόμενο, μέσα από το οποίο η οριοθέτηση και ο σχεδιασμός ηθικών και κοινωνικών φραγμών θα καθορίσει την έκταση της εκδήλωσης συμπεριφορών εκφοβισμού, ειδικά στην ευαίσθητη ηλικιακή ομάδα των παιδιών και των εφήβων. Ειδικότερα, τα παιδιά με σωματικές, ψυχικές και μαθησιακές δυσκολίες, βρίσκονται στο «μάτι του κυκλώνα» για την εκδήλωση συμπεριφορών βίας από τους συνομήλικούς τους. Ειδικότερα, τα παιδιά με αναπηρίες και Ε.Ε.Α. σύμφωνα με την επιστημονική βιβλιογραφία παρουσιάζουν νοητική αναπηρία-στέρηση, αναπηρίες των αισθητήριων οργάνων, χρόνια νοσήματα, ειδικές μαθησιακές δυσκολίες όπως δυσλεξία, διαταραχή ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ), διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές, διαταραχές ομιλίας-λόγου ψυχικές διαταραχές και πολλαπλές αναπηρίες καθώς επίσης και χαρισματικές δεξιότητες-ταλέντα. (Άρθρο 3 παράγραφοι 1,2 και 3 του Νόμου 3699/2008). Οι μαθητές/-τριες με ειδικές ανάγκες ή ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες έχουν υψηλότερο κίνδυνο θυματοποίησης συγκριτικά με τους τυπικά αναπτυσσόμενους συμμαθητές τους λόγω της διαφορετικότητάς τους (Frederickson, 2010).
Με βάση την πρόσφατη επιστημονική βιβλιογραφία, τα παιδιά με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες (Ε.Ε.Α.), και τα παιδιά με ειδικές ανάγκες (Α.Μ.Ε.Α.), αποτελούν μία ευάλωτη ομάδα στον κοινωνικό κύκλο της σχολικής και κοινωνικής ζωής όπου το φαινόμενο συμπεριφορών εκφοβισμού είναι σημαντικά αυξημένο σε βαθμό, που πλησιάζει τουλάχιστον διπλάσιο αριθμό από τους τυπικά αναπτυσσόμενους συνομηλίκους τους. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν πως ένα παιδί με αυτισμό έχει 3 φορές περισσότερες πιθανότητες να πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού σε σχέση με τους υπόλοιπους συμμαθητές του. Για παράδειγμα, ένα παιδί με Σύνδρομο Asperger έχει περισσότερες πιθανότητες να θυματοποιηθεί από ένα παιδί με αυτισμό υψηλής λειτουργικότητας. Αυτό συμβαίνει συχνά λόγω του διαφορετικού τρόπου με τον οποίο τα παιδιά με αυτισμό επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν με τους συνομηλίκους τους. Επιπλέον, επειδή τα παιδιά με αυτισμό αντιμετωπίζουν δυσκολίες όσον αφορά την έκφραση των συναισθημάτων τους, καθώς και την αναγνώριση των συναισθημάτων, και τη γλώσσα του σώματος σε άλλα άτομα, συχνά δεν μπορούν να αναγνωρίσουν τις προθέσεις κάποιου άλλου ατόμου, καθώς και για το εάν κάποιο άτομο είναι φιλικό ή όχι.
Οι μαθητές με ειδικές ανάγκες – αναπηρίες σήμερα ενσωματώνονται στις τάξεις του «κλασσικού» σχολείου και συναναστρέφονται με μαθητές χωρίς κάποια αναπηρία, γεγονός που ενδυναμώνει τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις τους, χωρίς όμως να αποκλείει τις κοινωνικές διακρίσεις που εξακολουθούν να υφίστανται στα εκπαιδευτικά προγράμματα, οπότε και αυξάνονται οι πιθανότητες τα παιδιά με Ε.Ε.Ι., καθώς και τα παιδιά Α.Μ.Ε.Α., να απομονωθούν κοινωνικά σε μια «κανονική τάξη».
Τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες θεωρείται ότι έχουν μειωμένη ενσυναίσθηση και συναισθηματική νοημοσύνη, απορρίπτονται από τους συνομηλίκους τους καθώς απουσιάζει η επικοινωνιακή τους ικανότητα, αποκλείονται επί τη βάσει των ιδιαίτερων συμπεριφορικών, ομιλητικών και σωματικών χαρακτηριστικών τους, είναι λιγότερο συνεργάσιμα και κινδυνεύουν να θυματοποιηθούν. Πιο συγκεκριμένα, μαθητές με δυσκολίες λόγου και γλώσσας έχουν χαμηλή αυτοπεποίθηση και απομονώνονται εύκολα, μαθητές με υπερκινητικότητα, ΔΕΠ και ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητα) έχουν δυσκολία να γίνουν αποδεκτοί σε ομάδες, μαθητές με σωματικές αναπηρίες δεν διαθέτουν τις κατάλληλες για την ηλικία τους κινητικές δεξιότητες, μαθητές με αυτισμό ξεχωρίζουν από το πλήθος, με αποτέλεσμα όλες αυτές οι περιπτώσεις παιδιών ανεξαρτήτως σε ποια κατηγορία Ε.Ε.Ι.. εντάσσονται, να βασανίζονται και να γίνονται στόχος προσβολών, αντικείμενο κοροϊδίας και να βιώνουν μια μορφή κακοποίησης. Τα παιδιά αυτά, είναι πιθανότερο να δεχθούν λεκτική βία και να γίνουν αποδέκτες υβριστικών και επικριτικών χαρακτηρισμών και σχολίων ή ακόμα και να αποκλειστούν από τις κοινωνικές δραστηριότητες.
Είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στην άσκηση ψυχολογικής βίας και απόρριψης από άλλους συνομηλίκους τους, και δεν τυγχάνουν εκτίμησης σε σχέση με τα υπόλοιπα παιδιά της τάξης, εξοστρακίζονται και υφίστανται τον εκφοβισμό ο οποίος κατ’ επέκταση επηρεάζει αρνητικά την κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξή τους.
Τα αποτελέσματα των ερευνών σχετικά με την εκδήλωση των συμπεριφορών εκφοβισμού στα σχολικά περιβάλλοντα, είτε πρόκειται για ειδικά ή γενικά σχολεία, φαίνεται να διίστανται, αφού σε άλλες έρευνες η διαφορετικότητα-αναπηρία φαίνεται να μην επηρεάζει τη συμμετοχή των παιδιών σε γεγονότα και συμπεριφορές εκφοβισμού (Woods & Wolke, 2004), ενώ σε άλλες έρευνες το ποσοστό των παιδιών με αναπηρία που εμπλέκονται σε τέτοιες καταστάσεις είναι πολύ μεγαλύτερο από των παιδιών φυσιολογικής ανάπτυξης (π.χ. Little, 2002; Pivic, McComas, Laflamme, 2002). Τρεις καθοριστικοί είναι οι παράγοντες οι οποίοι φαίνεται να παίζουν ρόλο σε αυτό (δηλαδή, στην εκδήλωση συμπεριφορών βίας σε γενικό ή ειδικό σχολικό πλαίσιο) : α) το εκπαιδευτικό πλαίσιο, β) τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας (Rose et al., 2011) και ο τύπος και η σοβαρότητα της αναπηρίας, καθώς και το πόσο «εμφανής» είναι (Dawkins, 1996, αναφορά από Rose et al., 2011).
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ο σημαντικός ρόλος της ενίσχυσης της γνώσης της Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Παιδιού, σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών (UNCRC, 1989). H Σύμβαση αποτελείται από 54 άρθρα, τα οποία καλύπτουν τομείς των δικαιωμάτων του παιδιού, όσον αφορά την επιβίωση, την προστασία, την εξέλιξη και ανάπτυξή του, καθώς και τη συμμετοχή του στα κοινά. Η Ελλάδα μόλις το 2001 (Ν.2909/2001, άρ.4), ίδρυσε το Εθνικό Παρατηρητήριο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, το οποίο είναι αρμόδιο για την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού. Σε συνέχεια του πλαισίου αυτού το Υπουργείο Παιδείας δημιούργησε την δομή Παρατηρητηρίου για την Πρόληψη της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού σε κεντρικό επίπεδο (σχετ. η με αριθμ. 159704/Γ7/17-12-2013 Υπουργική Απόφαση). Ειδικότερα τα άτομα με ειδικές ανάγκες λόγω της «διαφορετικότητας» που χαρακτηρίζει την προσωπικότητα τους εν γένει, η οποία δεν θα πρέπει να αποτελεί στοιχείο «στιγματισμού», είναι αυτή που θα επηρεάσει την υγιή εδραίωση τους στο κοινωνικό σύνολο εντός και εκτός σχολικού περιβάλλοντος.
Η ανάγκη σχεδιασμού πολιτικών και διαδικασιών για την έγκαιρη πρόληψη και πρώιμη παρέμβαση σε θέματα σχολικού εκφοβισμού και συμπεριφορών βίας σε παιδιά με ειδικές ανάγκες και με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στο σχολικό πλαίσιο, καθώς και η ενδελεχής εξέταση του τρόπου αντίληψης, αντιμετώπισης και παρέμβασης του σχολικού εκφοβισμού από τους εκπαιδευτικούς, αποτελεί σημειολογικό παράγοντα αρωγής όσον αφορά την ίδρυση πλαισίου υποστήριξης και ένταξης των ευαίσθητων αυτών ομάδων στο κοινωνικό σύνολο.
Για το λόγο αυτό η γνώση των δικαιωμάτων τους καθώς και η διάχυση της γνώσης αυτών στους συνομιλήκούς τους, θα εξασφαλίσει ένα υγιές πλαίσιο ανάπτυξης (σωματικής, γνωστικής και ψυχοκοινωνικής), μέσα από το οποία τα παιδιά και οι έφηβοι των ευαίσθητων αυτών ομάδων θα οδηγηθούν με μία ομαλή μετάβαση στην ενήλικο ζωή τους, καλλιεργώντας τον απαιτούμενο σεβασμό, χωρίς να έχουν καλλιεργήσει τη «διαφορετικότητα» ως στιγματισμό και αποκλεισμό από την κοινωνική και προσωπική ανάπτυξή τους.