Έφηβοι και ανταγωνισμός προς τον γονέα του ίδιου φύλου

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Είναι γνωστό πως στη διάρκεια της εφηβείας οι συγκρούσεις στην οικογένεια είναι πιθανό να εντείνονται λόγω των απαιτήσεων αυτής της αναπτυξιακής φάσης στις οποίες καλούνται να ανταποκριθούν με τρόπους που να προάγουν την ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική ωρίμανση, τόσο ο έφηβος, όσο και η οικογένεια.

Οι ίδιες οι συγκρούσεις δεν αποτελούν απαραίτητα αρνητική διάσταση της οικογενειακής ζωής, εκτός φυσικά και αν αποτελούν τη βασική οδό επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Μέσα από τη διαχείριση των συγκρούσεων, η οικογένεια έχει την ευκαιρία να διαπραγματευτεί σημαντικά ζητήματα, να εκφράσει συναισθήματα και απόψεις, να επανορθώσει καταστάσεις που οδηγούν σε αναμέτρηση δυνάμεων και αδιέξοδα. Για πιο αναλυτική αναφορά στο ζήτημα της διαχείρισης των συγκρούσεων μπορείτε να ανατρέξετε σε προηγούμενα άρθρα μου στο efiveia.gr: «Διαχείριση συγκρούσεων: Πότε η σιωπή είναι χρυσός», «Πώς να διαχειριστώ τον θυμό μου όταν ο έφηβος με φτάνει στα όριά μου;», «Ο έφηβος μου μού μιλάει άσχημα. Τι να κάνω;»

Ένα κεντρικό ζήτημα στις σχέσεις των εφήβων με τους γονείς είναι ο ανταγωνισμός που μπορεί συχνά και να αποτελέσει πεδίο συγκρούσεων. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της δουλειάς μου με τους εφήβους και τις οικογένειές τους, συχνά οι γονείς μού εκφράζουν παράπονα για ανταγωνιστικές εκδηλώσεις των εφήβων προς τον γονέα του ίδιου φύλου.

Για παράδειγμα, σας παραθέτω τα λόγια μιας μητέρας για τη σχέση με την δεκαπεντάχρονη κόρη της: «Τα πηγαίναμε μια χαρά μέχρι τα 12, και μετά ξαφνικά, σαν να είναι άλλο παιδί η κόρη μου. Ό,τι και να πω της φαίνεται γελοίο. Έχει μια υποτιμητική στάση απέναντί μου, απορρίπτει ακόμα και την εμφάνισή μου, με λέει γριά και χοντρή. Με πληγώνει συνέχεια και αντί να μιλάμε όπως μιλούσαμε, συνέχεια μαλώνουμε».

Αρχικά σας υπενθυμίζω ότι οι σχέσεις των γονέων με τα παιδιά στην εφηβεία αποτελούν συνέχεια των σχέσεων όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί από τα πρώτα χρόνια του παιδιού. Με άλλα λόγια, τίποτα δεν προκύπτει μέσα σε αναπτυξιακό κενό. Μπορεί οι αλλαγές της εφηβείας να έχουν μία ξαφνική και απρόβλεπτη διάσταση λόγω των ιδιαιτεροτήτων της ηλικιακής αυτής φάσης, ρίχνοντας όμως μια πιο προσεκτική ματιά στις δυναμικές των οικογενειακών σχέσεων συνήθως ανακαλύπτουμε πως τα πράγματα δεν είναι τόσο ανεξήγητα όσο φαίνονται αρχικά στους γονείς. Για να αποκρυπτογραφήσουμε λοιπόν το παράπονο που εκφράζει αυτή η μητέρα, χρειάζεται να αξιολογήσουμε μια σειρά από κρίσιμους παράγοντες: Πώς ανταποκρίθηκε η οικογένεια στις αλλαγές της εφηβείας; Μήπως οι  πρώτες απόπειρες για διαφοροποίηση της κόρης εξελίχθηκαν σε ανταγωνισμό δυνάμεων; Πώς εκλαμβάνεται από την κόρη ο ρόλος της γυναίκας όπως τον ενσαρκώνει η μητέρα της; Πώς ενσαρκώνει η ίδια η μητέρα τον ρόλο της ως γυναίκα; Τι είδους κώδικες επικοινωνίας υιοθετούνται μεταξύ των μελών της οικογένειας; Μήπως αυτοί οι κώδικες περιλαμβάνουν προσβολές και υποτιμητικούς χαρακτηρισμούς;

Είναι φυσιολογικό ως έναν βαθμό οι έφηβοι να φέρονται ανταγωνιστικά ή ακόμα και επιθετικά προς τους γονείς, ενώ προσπαθούν να διαμορφώσουν την προσωπική τους ταυτότητα και τον δικό τους κόσμο αξιών και στάσεων για τη ζωή. Ειδικότερα, ο ανταγωνισμός προς τον γονέα του ίδιου φύλου, μέσα σε λογικά πλαίσια, αποτελεί φυσιολογική διάσταση της ανάπτυξης. Τα παιδιά ταυτίζονται από μικρή ηλικία με τον γονέα του ίδιου φύλου προκειμένου να διαμορφώσουν σταδιακά την ταυτότητα του φύλου τους. Με άλλα λόγια, τα αγοράκια μαθαίνουν από τον πατέρα τους τι σημαίνει να ανήκεις στο αρσενικό φύλο, τι σημαίνει να είσαι άνδρας, όπως αντίστοιχα και τα κοριτσάκια μαθαίνουν από την μητέρα τους τι σημαίνει να ανήκεις στο θηλυκό φύλο, τι σημαίνει να είσαι γυναίκα.

Φυσικά, τα παιδιά ταυτίζονται με τους γονείς μόνο μέσα από θετικές, στοργικές σχέσεις. Ο  ακραίος ανταγωνισμός στα χρόνια της εφηβείας αποτελεί φυσικό επακόλουθο καταπιεστικών, χειριστικών, περιοριστικών σχέσεων  στη διάρκεια των παιδικών χρόνων. Αν δηλαδή ο γονέας του ίδιου φύλου δεν αποτελεί θετικό πρότυπο στο οποίο το παιδί να θέλει να μοιάσει, τότε είναι φυσιολογικά αναμενόμενο μπαίνοντας στην εφηβεία να αντιδράσει με απορριπτικό τρόπο. Θα επιδιώξει πιθανόν την αναπλήρωση μέσα από θετικές σχέσεις και ταυτίσεις στο ευρύτερο οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον.

Δεν είναι όμως ασυνήθιστο από την άλλη, οι έφηβοι να εκφράζουν ανταγωνισμό προς τον γονέα του ίδιου φύλου ενώ στα παιδικά τους χρόνια αποτελούσε το πρότυπο γι αυτούς.  Αυτού του είδους ο ανταγωνισμός στα χρόνια της εφηβείας είναι ως έναν βαθμό αναμενόμενος, καθώς ο/η έφηβος πρέπει να διαφοροποιηθεί από τους γονείς προκειμένου να διαμορφώσει την ταυτότητά του. Ο νεαρός έφηβος μπορεί να αναπτύσσει και αμφιθυμικά συναισθήματα. Από τη μια, θέλει όταν μεγαλώσει να γίνει ένας άνδρας σαν τον πατέρα του, από την άλλη όμως θέλει και να εκφράσειτην ταυτότητα του φύλου του ως ανεξάρτητο από τον πατέρα πρόσωπο. Το ίδιο ισχύει και για την νεαρή έφηβη που θέλει μεν να γίνει μια γυναίκα σαν τη μητέρα της, αλλά που ταυτόχρονα δε θέλει να ταυτιστεί με όσα η μητέρα αντιπροσωπεύει, αλλά θέλει να διαφοροποιηθεί εκφράζοντας τη δική της ανεξάρτητη γυναικεία ταυτότητα. Αυτού του είδους η αμφιθυμία αποτελεί βέβαια φυσιολογική διάσταση της εφηβείας και συμβάλλει στη διαφοροποίηση και την εξατομίκευση κατά την ενήλικη ζωή. Με την είσοδο των παιδιών στην εφηβεία, αυτή η αμφιθυμία είναι πιθανό να εκφραστεί με τρόπους επιθετικούς και ανταγωνιστικούς που μπορεί να ξαφνιάζουν και να πληγώνουν τον γονέα του ίδιου φύλου.

Σας υπενθυμίζω ότι η πρώτη φάση της εφηβείας είναι μια φάση μετάβασης από την παιδική ηλικία σε μια νέα αναπτυξιακή φάση με προκλήσεις σε όλα τα επίπεδα και ως τέτοια φέρνει στα παιδιά αναστάτωση, σύγχυση και ανασφάλεια. Όλα αυτά τα συναισθήματα είναι πιθανό να εκφράζονται από τους/τις εφήβους με αδέξιο, υπερβολικό ή και ακραίο τρόπο. Σας προτείνω υπομονή και χιούμορ, ταυτόχρονα με οριοθέτηση.

Τι εννοώ; Υπομονή, γιατί μεγαλώνοντας οι έφηβοι αποκτούν σταδιακά μεγαλύτερη σιγουριά στον ρόλο του φύλου τους και δε χρειάζεται πλέον να καταφεύγουν σε αδέξιες κινήσεις απομάκρυνσης από τον γονέα του ίδιου φύλου. Χιούμορ, γιατί είναι σημαντική διέξοδος αποφόρτισης που μας βοηθά να δούμε τα πράγματα από διάφορες οπτικές. Ας μην ξεχνάμε ότι  χωρίς χιούμορ, υπομονή και κατανόηση για τη φάση στην οποία βρίσκεται το παιδί μας, κινδυνεύουμε να πάρουμε τη συμπεριφορά του προσωπικά, με αποτέλεσμα να νιώσουμε υποτιμημένοι και ανεπαρκείς και να αντιδράσουμε με αμυντικό ή επιθετικό τρόπο εντείνοντας έτσι τον ανταγωνισμό και δυσχεραίνοντας την επικοινωνία. Ταυτόχρονα όμως και οριοθέτηση ως προς τι είναι και τι δεν είναι επιτρεπτό ως κώδικας επικοινωνίας. Αν ο/η έφηβος εκφράζει συστηματικά τον ανταγωνισμό και την ανάγκη του για διαφοροποίηση με προσβολές και υποτίμηση, με ειρωνεία και λεκτική επιθετικότητα, ξεκαθαρίστε ότι αυτός ο τρόπος επικοινωνίας δεν είναι επιτρεπτός. Είναι αυτονόητο ότι  το ίδιο θα πρέπει να ισχύσει και από τη δική σας πλευρά. Δεν μπορούμε να απαιτούμε από τα παιδιά μας σεβασμό, αν δεν τον δείχνουμε πρώτα εμείς με τα λόγια και τη συμπεριφορά μας.

Συζητήστε με τον/την έφηβο με ανοιχτή, θετική διάθεση, με κατανόηση και υπομονή. Δώστε του να καταλάβει ότι κατανοείτε και συμμερίζεστε τη φάση ζωής στην οποία βρίσκεται. Δώστε του παραδείγματα από τη δική σας σχέση με τον γονέα του ίδιου φύλου και επισημάνετέ του/της τις διαφορές και τις ομοιότητες στη μεταξύ σας σχέση. Μιλήστε του/της για τις προκλήσεις που αντιμετωπίσατε στη διαμόρφωση της ταυτότητας και του ρόλου σας. Διαβεβαιώστε τον/την μέσα από τα λόγια και τις πράξεις σας για την αναγνώριση από πλευράς σας της προσωπικής του αξίας και ακεραιότητας και για την άνευ όρων αποδοχή σας. Διαβεβαιώστε τον/την μέσα από τα λόγια και τη στάση σας ότι θα βρει τελικά τον τρόπο να γίνει ένα ενήλικο άτομο που θα εκφράσει τις ιδιότητες του φύλου του με τον δικό του μοναδικό και ιδιαίτερο τρόπο, όπως άλλωστε είναι και το ζητούμενο της ανθρώπινης εξέλιξης για τις γενιές του μέλλοντος. Αν φροντίσετε να διατηρήσετε την επικοινωνία σας ανοιχτή και θετική, είναι βέβαιο ότι ο/η έφηβος θα αισθανθεί ασφάλεια και σιγουριά και θα επιτρέψει στην μεταξύ σας συμμαχία να επανεδραιωθεί.

Αυτά είχα να σας προτείνω για τη σχέση σας με τον/την έφηβο έχοντας ως δεδομένο ότι ένας βαθμός ανταγωνισμού είναι φυσιολογικός και αναμενόμενος στην εφηβεία. Ο βαθμός όμως στον οποίο ο/η έφηβος επιχειρεί να εδραιώσει την αυτονομία του/της μέσω ανταγωνισμού, είναι καθοριστικός παράγοντας που θα χρησιμοποιήσουμε ως οδηγό για την διερεύνηση όχι μόνο της προσωπικότητας του/της εφήβου, αλλά κυρίως για το πώς αυτή η προσωπικότητα διαμορφώνεται μέσα από τις οικείες του/της σχέσεις. Έτσι, το πρώτο πράγμα που λέω στους γονείς που εκφράζουν παράπονα για την ανταγωνιστική συμπεριφορά του/της εφήβου, είναι πως χρειάζεται να εξετάσουν πολύ προσεκτικά το δικό τους συναισθηματικό κόσμο και τις  δικές τους εκδηλώσεις απέναντι στα παιδιά τους, προκειμένου να κατανοήσουν τις αντιδράσεις τους, να αποκτήσουν μια σαφή εικόνα του επικοινωνιακού κλίματος που επικρατεί μέσα στην οικογένεια και του πώς αυτό το κλίμα διαμορφώνει τις δυναμικές των σχέσεων.

Όπως δηλαδή και για άλλα ζητήματα στη σχέση με τα παιδιά σας που σας προβληματίζουν, χρειάζεται ως πρώτο βήμα να αποκτήσετε ακριβή επίγνωση των δικών σας συναισθημάτων, σκέψεων και συμπεριφορών όπως αυτές διαμορφώνονται από το παρελθόν σας και την οικογένεια καταγωγής σας και επιδρούν στο σήμερα, στη δική σας οικογένεια και στη διαμόρφωση των σχέσεων με τον σύντροφο και τα παιδιά σας.

Με απλά λόγια, αν βλέπετε ότι το παιδί σας σάς ανταγωνίζεται σε βαθμό που να επηρεάζεται αρνητικά η σχέση σας, στραφείτε προς τον εαυτό σας και αναρωτηθείτε: Με ποιους τρόπους άθελά μου συμβάλλω στην καλλιέργεια μιας ανταγωνιστικής σχέσης με το παιδί μου; Τι είδους ανασφάλειες δικές μου μπορεί να με εμποδίζουν από το αναγνωρίσω την φάση στην οποία βρίσκεται το παιδί μου και να φροντίσω για τις ανάγκες του; Πώς αντιμετώπισα την είσοδο του παιδιού μου στην εφηβεία; Πώς με κάνει να νιώθω το γεγονός ότι το αγόρι μου σε λίγο θα είναι άντρας, πως το κορίτσι μου σε λίγο θα είναι γυναίκα; Με τι είδους συμπεριφορές προς το παιδί μου εκφράζω αυτά μου τα συναισθήματα; Πώς διαφέρει ο ρόλος του φύλου μου κοινωνικά και συναισθηματικά σε σύγκριση με την εποχή της δικής μου εφηβείας; Πώς ήταν στην δική μου εφηβεία το να μεγαλώνει κανείς ως αγόρι ή το να μεγαλώνει ως κορίτσι; Πώς είναι για τα παιδιά του σήμερα; Τι διαφέρει και τι είναι ίδιο σε σχέση με παλαιότερες εποχές; Πώς αντιμετώπισε ο δικός μου γονέας του ίδιου φύλου την μετάβασή μου προς την ωρίμανση και την ενηλικίωση; Τι είδους συναισθήματα είχα στην εφηβεία μου για τον γονέα του ίδιου φύλου; Σε τι ταυτιζόμουν μαζί του; Σε τι ήθελα να διαφοροποιηθώ και πώς εξέφραζα αυτή μου την επιθυμία; Πώς άλλαξαν αυτά τα συναισθήματα στην ενήλικη ζωή μου; Με ποιους τρόπους επηρέασε ο γονέας του ίδιου φύλου την ταυτότητά μου ως γυναίκα/ως άνδρας; Αυτού το είδους η ενδοσκόπηση θα σας οδηγήσει στο να προσεγγίσετε το παιδί σας μέσα από μια βαθύτερη κατανόηση της φάσης που διανύει και των ιδιαίτερων αναγκών της.

Αν διαπιστώσετε ότι υπάρχουν στις «αποσκευές» σας ζητήματα δικά σας που επηρεάζουν αρνητικά την επικοινωνία και τη σχέση με το παιδί σας, τότε θα σας πρότεινα να τα διερευνήσετε σε βάθος με την βοήθεια του ειδικού.

Επίσης, θα σας πρότεινα να επισκεφθείτε ειδικό στην περίπτωση που ο/η έφηβος σάς ανταγωνίζεται συστηματικά και σε τέτοιον βαθμό που να καθορίζεται η σχέση και η επικοινωνία σας. Ο ειδικός θα σας βοηθήσει να αποκαταστήσετε τη μεταξύ σας επικοινωνία και να διαχειριστείτε τα ζητήματα που δημιουργούν και συντηρούν την ανταγωνιστική διάθεση και σας απομακρύνουν.

Θυμηθείτε ότι όσο και αν οι έφηβοι απομακρύνονται προκειμένου να διαφοροποιηθούν, έχουν ανάγκη τους γονείς τους ως πρότυπα στην πορεία τους προς την ενηλικίωση και τη διαμόρφωση ταυτότητας. Και φυσικά έχουν ανάγκη το πρότυπο του γονέα του ίδιου φύλου προκειμένου να διαμορφώσουν και να εκφράσουν την ταυτότητα του φύλου τους και την σεξουαλική τους ταυτότητα.