«Δεν φταίω εγώ!» Ο ρόλος της οικογένειας στην ανάληψη ευθύνης

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

«Δεν φταίω εγώ!» Πόσο συχνά ακούγεται η παραπάνω φράση στο σπίτι σας;

Αν είναι μια φράση που ο/η έφηβος χρησιμοποιεί σε μεγάλη συχνότητα, τότε είναι καιρός να διερευνήσετε τι συμβαίνει. Χρησιμοποιήστε αυτή τη φράση ως τον οδηγό σας στο να ανακαλύψετε τους λόγους που εμποδίζουν τον έφηβο να αναλαμβάνει την ευθύνη για τις πραξεις του και να αναγνωρίζει και να παραδέχεται τα λάθη του.

Η ανάληψη ευθύνης για τις πράξεις μας είναι μια διαδικασία που αρχίζουμε να μαθαίνουμε από νωρίς στη ζωή μέσα από την παρατήρηση των γονιών μας και μέσα από τη σχέση μας μαζί τους. Το ζητούμενο είναι, καθώς μεγαλώνουν  τα παιδιά, να ενθαρρύνονται από την οικογένεια σταδιακά όλο και περισσότερο στη λήψη κατάλληλων για την ηλικία τους αποφάσεων. Και φυσικά, η εφηβεία είναι η καθοριστική φάση της ζωής για την εδραίωση της ικανότητας για λήψη υπεύθυνων αποφάσεων. Είναι αυτονόητο ότι  η λήψη αποφάσεων εμπεριέχει και την ανάληψη της ευθύνης για την κάθε απόφαση.  Είναι επίσης αυτονόητο ότι δεν είναι δυνατό η κάθε απόφαση να είναι σωστή και ότι όλοι κάνουμε λάθη. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται τα λάθη σε μια οικογένεια είναι αλληλένδετος με την προθυμία ή την απροθυμία των παιδιών για ανάληψη της ευθύνης.

Αν παρακολουθείτε τα άρθρα μου στο efiveia.gr, τότε είναι πιθανό να μαντεύετε ότι το πρώτο πράγμα που θα σας προτείνω είναι να κοιτάξετε προσεκτικά τον εαυτό σας στον καθρέφτη. Τι είδους πρότυπο αποτελείτε για το παιδί σας; Τι έχει μάθει μέσα από τη δική σας συμπεριφορά για την ανάληψη ευθύνης για τις πράξεις και τα λάθη μας; Για να ανακαλύψετε τι είδους πρότυπο αποτελείτε για το παιδί σας, χρειάζεται να διερευνήσετε τα δικά σας γνωστικά σχήματα, τις δικές σας πεποιθήσεις και τα συναισθήματά σας για την ανάληψη ευθύνης και την παραδοχή του λάθους. Παραδέχεστε τα λάθη σας; Θεωρείτε φυσιολογικό και αναμενόμενο το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι κάνουν λάθη; Τι σημαίνει για το αίσθημα της προσωπικής σας αξίας το λάθος; Τι σημαίνει για το αίσθημα της προσωπικής σας αξίας και της αντίληψής σας για τον γονεϊκό σας ρόλο η αναγνώριση και η παραδοχή του λάθους; Πόσο εύκολο ή δύσκολο σάς είναι να ζητάτε συγνώμη για τα λάθη σας; Πιστεύετε ότι το να παραδεχθείτε το λάθος σας και να ζητήσετε συγνώμη από το παιδί σας, σας αποδυναμώνει στον ρόλο σας;  Πώς αντιδράτε όταν ανακαλύψετε ότι κάνατε λάθος; Οι απαντήσεις που δίνετε στα παραπάνω ερωτήματα καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο ο έφηβος στην οικογένειά σας αντιμετωπίζει και εκφράζει το ζήτημα της ευθύνης και της παραδοχής του λάθους.

Το δεύτερο σκέλος ερωτήσεων που σας προτείνω να απαντήσετε μπροστά στον καθρέφτη – και που είναι αλληλένδετο φυσικά με το πρώτο- αφορά την επικοινωνία σας με τον έφηβο. Πόσο ασφαλής πιστεύετε ότι αισθάνεται να παραδεχθεί τα λάθη του; Πώς αντιδράτε στα λάθη του; Πώς αισθάνεστε όταν παίρνει κάποια λάθος απόφαση ή όταν αδυνατεί να ανταποκριθεί με επάρκεια σε κάποια υποχρέωση; Μήπως εισπράττει θυμό, απογοήτευση και αποδοκιμασία από πλευράς σας; Ακόμα, κατά πόσο η ελευθερία που κατακτά μεγαλώνοντας συμβαδίζει με την ανάλογη οριοθέτηση που να του επιτρέπει την ανάληψη της ευθύνης για τις αποφάσεις που τον αφορούν; Πόσο αισθάνεται ότι τα συναισθήματά σας για εκείνον μπορεί να αλλάξουν στην περίπτωση που οι αποφάσεις του είναι λανθασμένες;

Θυμηθείτε ότι η ανάληψη ευθύνης δεν είναι κάτι που επιβάλλεται. Δεν είναι δυνατό να εξαναγκάσετε τον έφηβο να αναλάβει την ευθύνη για τις αποφάσεις, τις πράξεις και τα λάθη του. Ακόμα και αν μπορούσατε, κάτι τέτοιο δεν θα είχε κανένα νόημα. Αυτό που μπορείτε να κάνετε είναι να ενθαρρύνετε τον έφηβο στην σταδιακή του αυτονόμηση μέσα από τη λήψη αποφάσεων για ζητήματα που τον αφορούν. Συζητήστε με το παιδί σας ότι η λήψη αποφάσεων εμπεριέχει και τη διάσταση της ανάληψης της ευθύνης για τις αποφάσεις που παίρνουμε. Αυτό δεν χρειάζεται να το κάνετε με τρόπο απειλητικό ή εκφοβιστικό. Όπως και για άλλες διαστάσεις της ζωής, ο έφηβος μαθαίνει περισσότερο μέσα από το τι κάνετε εσείς οι ίδιοι και όχι από αυτά που του λέτε. Αν βλέπει εσάς στην ανθρώπινή σας διάσταση, να παίρνετε δηλαδή αποφάσεις, να κάνετε άλλοτε σωστές και άλλοτε λάθος επιλογές και να δίνετε το περιθώριο στον εαυτό σας να μαθαίνετε μέσα από τα λάθη σας, τότε το ίδιο θα κάνει και το παιδί σας. Καθοδηγήστε τον λοιπόν σε αποφάσεις αντίστοιχες προς την ηλικία του και σε οριοθετημένες επιλογές και δώστε του το περιθώριο να πειραματιστεί με ασφάλεια και  να κάνει λάθη. Μέσα από την ανοιχτή επικοινωνία με τον έφηβο θα τον βοηθήσετε να αξιοποιήσει τα λάθη του ως εμπειρίες που του μαθαίνουν πολύτιμα πράγματα για τον εαυτό του.

Αν βλέπετε ότι ο έφηβος αντiδρά υπερβολικά στην απόπειρά σας να τον βοηθήσετε στην ανάληψη της ευθύνης για τις πράξεις του, τότε πρέπει να βρείτε τι δεν πάει καλά στην μεταξύ σας επικοινωνία. Μήπως η σχέση σας κινείται στα άκρα, είτε της ελεγκτικής από πλευράς σας συμπεριφοράς, είτε της αδυναμίας σας για επαρκή οριοθέτηση του παιδιού σας; Αν διαπιστώνετε ότι κάτι τέτοιο ισχύει, είναι καιρός να αλλάξετε τις παραμέτρους στην επικοινωνία σας ώστε να ανακαλύψετε την σωστή ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία για επιλογές και στην ανάληψη της ευθύνης για αυτές. Αυτό είναι άλλωστε ένα βασικό εφόδιο και στην ενήλικη ζωή. Αυτού του είδους η ισορροπία συμβάλλει φυσικά και σε ένα κλίμα συννενόησης και θετικής επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια.

Προκειμένου λοιπόν να δημιουργήσετε μια θετική μαθησιακή εμπειρία για όλη την οικογένεια, φροντίστε να απεμπλακείτε από τον φαύλο κύκλο στην επικοινωνία σας. Αν δηλαδή οι συζητήσεις σας κινούνται κυκλικά: «Δεν φταίω εγώ, εσύ φταις, όχι εσύ φταις», διακόψτε αυτού του είδους την αναμέτρηση δυνάμεων γιατί είναι βέβαιο ότι θα διαιωνίσει την υπάρχουσα κατάσταση χωρίς φυσικά να κάνει τον έφηβο πιο ώριμο και πιο υπεύθυνο. Σε αυτό θα σας βοηθούσε το να μπείτε στη διαδικασία να διαχειριστείτε τις δικες σας δυσκολίες στον τομέα της ανάληψης ευθύνης. Δοκιμάστε μια άλλη προσέγγιση στην επικοινωνία σας: Με υπομονή και ανοιχτή διάθεση για κατανόηση των αναγκών του εφήβου, συζητήστε και αποφασίστε από κοινού για τους τομείς όπου μπορεί ο έφηβος να αναλαμβάνει ευθύνες, καθώς και για το είδος των ευθυνών που είναι κατάλληλες για την ηλικία του, την προσωπικότητά του και τις δυνατότητές του. Δείξτε ειλικρινή ανοχή για τα λάθη τόσο τα δικά του, όσο και τα δικά σας. Φροντίστε να είστε δίπλα του στην πορεία προς την υπευθυνοποίηση και όχι απέναντί του. Σας υπενθυμίζω ότι οφείλετε να είστε σύμμαχοι με τον έφηβο και ότι αυτό είναι κάτι που ο έφηβος πρέπει να το αισθάνεται σε κάθε περίσταση αβίαστα. Μην τον κατηγορείτε, μην τον προσβάλλετε και μην τον μειώνετε για τις λάθος αποφάσεις του ή για την αδυναμία του να ανταποκριθεί σε κάποιες υποχρεώσεις και απαιτήσεις της ζωής του. Μην του κάνετε κήρυγμα και μην απαιτείτε να απολογηθεί. Η συγνώμη θα προκύψει αυθόρμητα, μόνο όμως όταν ο έφηβος αισθάνεται ασφαλής μέσα στη σχέση σας.

Χρησιμοποιήστε τα μικρά καθημερινά ζητήματα ως ευκαιρίες για την ανάληψη ευθύνης, χωρίς πίεση και εξαναγκασμό.  Για παράδειγμα, αν άργησε στο μάθημα επειδή δεν υπολόγισε σωστά την ώρα, μην αντιδράσετε με θυμό. Ρωτήστε τον αν θέλει να σκεφτείτε από κοινού κάποιον τρόπο για την αποτελεσματικότερη διαχείριση του χρόνου και των δραστηριοτήτων του. Συζητήστε μαζί του για το αν υπάρχει κάποιος ρόλος που θα μπορούσατε εσείς να αναλάβετε ώστε να τον βοηθήσετε, χωρίς ταυτόχρονα όμως να του στερείτε την πρωτοβουλία στις αποφάσεις για τα δικά του ζητήματα. Συζητήστε μαζί του για το πώς ο βοηθητικός σας ρόλος μπορεί να τον υποστηρίξει στη σταδιακή του αυτονόμηση μέχρι να αποφασίσετε από κοινού ότι αυτός ο ρόλος δεν είναι πια απαραίτητος. Αναγνωρίστε κι εσείς ένα μέρος της ευθύνης όταν πρόκειται για τομείς που δεν έχει κατακτήσει ακόμα με επάρκεια ο έφηβος. Σκεφτείτε πόσο διαφορετικά εξελίσσονται τα πράγματα μέσα από διαφορετικές προσεγγίσεις: Η πρώτη προσέγγιση χαρακτηρίζεται από θυμό, «κήρυγμα» και απόδοση ευθυνών μέσα από μειωτικούς χαρακτηρισμούς: «Ορίστε τι έγινε. Εσύ φταις που έχασες το μάθημα. Είσαι ανεύθυνος, δεν σε ενδιαφέρει τίποτα.» H άλλη προσέγγιση χαρακτηρίζεται από ενσυναίσθηση, κατανόηση, ανοχή για το λάθος και διάθεση για μοίρασμα της ευθύνης: «Κρίμα που έχασες το μάθημα. Ίσως έπρεπε να είχα βάλει μια ειδοποίηση το κινητό μου για να σου το υπενθυμίσω. Να το κανονίσουμε έτσι αν θέλεις για την επόμενη φορά.» Ποια προσέγγιση πιστεύετε ότι θα βοηθήσει περισσότερο τον έφηβο να αναλάβει την ευθύνη για τις πράξεις, τις αποφάσεις και τα λάθη του; Νομίζω πως η απάντηση είναι αυτονόητη.

Το ζητούμενο δεν είναι φυσικά το να μην κάνει λάθη ο έφηβος. Το ζητούμενο είναι να μαθαίνει μέσα από τα λάθη του. Και για να γίνει αυτό χρειάζεται το αίσθημα επάρκειας για τον εαυτό του να είναι αρκετό ώστε να του επιτρέπει να κάνει λάθη χωρίς να αισθάνεται «άχρηστος». Πρέπει να μάθετε λοιπόν πώς αισθάνεται ο έφηβος για τα λάθη του γιατί αυτό θα σας οδηγήσει να μάθετε και να βοηθήσετε και τον ίδιο να μάθει πώς αισθάνεται για τον εαυτό του. Τέλος, θυμηθείτε τον εαυτό σας στην ηλικία του παιδιού σας και αντιμετωπίστε τις καταστάσεις και με μια δόση χιούμορ!