Αυτοτραυματισμός στην εφηβεία

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Ερώτημα αναγνώστριας:

Η κόρη μου είναι 15 ετών. Πριν από λίγες μέρες βγήκαμε μια βόλτα στα μαγαζιά. Μου ζήτησε ένα μπλουζάκι που δεν μου άρεσε και αρνήθηκα να της το πάρω. Καυγαδίσαμε έντονα μέσα στο μαγαζί, με πολλές φωνές και κλάματα από πλευράς της και στο γυρισμό δεν μιλούσαμε. Έλεγε ότι δεν την  καταλαβαίνει και δεν την υπολογίζει κανείς. Όταν επιστρέψαμε στο σπίτι πήγε και κλείστηκε κατευθείαν στο δωμάτιό της. Μετά από κάποια ώρα  πήγα να της μιλήσω, αλλά μου είπε να φύγω. Το ίδιο βράδυ παρατήρησα χαρακιές στο εσωτερικό του χεριού της. Δεν πίστευα στα μάτια μου! Όταν τη ρώτησα, παραδέχτηκε ότι τις είχε κάνει η ίδια. Αντέδρασα πολύ έντονα: Έβαλα τις φωνές και τη ρωτούσα πώς είναι δυνατό να έκανε κάτι τέτοιο, τη ρωτούσα μήπως δεν είναι στα καλά της, μήπως τρελάθηκε κτλ… Είναι η δεύτερη φορά που η κόρη μου τραυματίζεται με αυτό τον τρόπο. Η πρώτη φορά ήταν πριν περίπου ένα χρόνο. Και τότε είχα αντιδράσει πολύ έντονα και μου είχε υποσχεθεί ότι δεν θα το ξανακάνει. Δεν ξέρω τι σημαίνει αυτή η συμπεριφορά,  με τρομάζει και με πανικοβάλλει. Σκέφτομαι μήπως συμβαίνει κάτι σοβαρό στο παιδί μου, μήπως δεν είναι καλά ψυχικά και μήπως κάνει απόπειρα αυτοκτονίας.  Το συζήτησα με τον άντρα μου και εκείνος μου είπε πως υπερβάλλω και πως αυτά είναι πράγματα που κάνουν τα παιδιά στην εφηβεία και αργότερα τα ξεπερνάνε. Εγώ όμως εξακολουθώ να ανησυχώ πάρα πολύ! Δεν ξέρω ούτε πώς να την προσεγγίσω για να την βοηθήσω, ούτε αν χρειάζεται να απευθυνθώ κάπου για βοήθεια. Τι να κάνω;

---

Όπως είναι αυτονόητο, για να σας απαντήσω προσωπικά, χρειάζομαι ένα πλήρες  οικογενειακό ιστορικό καθώς και το αναπτυξιακό ιστορικό της κόρης σας.

Ως αρχικό σχόλιο, θα σας πω ότι η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά που επιδεικνύει η κόρη σας φαίνεται να μην έχει εδραιωθεί ως συνήθεια και αυτό το γεγονός δημιουργεί αισιοδοξία ως  προς την αντιμετώπισή της. Επίσης μπορώ να σας πω ότι σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις ο αυτοτραυματισμός συσχετίζεται με αυτοκτονικό ιδεασμό ή και απόπειρες αυτοκτονίας. Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, και ιδιαίτερα όταν δεν συνυπάρχει με κάποια αγχώδη διαταραχή, με κατάθλιψη ή με διαταραχή της διατροφής, ο αυτοτραυματισμός αποτελεί μια δυσλειτουργική έκφραση και εκτόνωση συναισθημάτων.

Για να κατανοήσω πληρέστερα όμως τη συμπεριφορά του παιδιού σας θα πρέπει να την τοποθετήσω στο πλαίσιο όπου αυτή εμφανίζεται. Τι είδους καθημερινότητα βιώνει το παιδί σας στο σπίτι και στο σχολείο; Υπάρχουν συγκρουσιακές καταστάσεις στην οικογένεια; Πώς είναι η σχέση μεταξύ των γονέων; Υπάρχει κάποιο σοβαρό οικογενειακό πρόβλημα, πρόσφατο ή χρόνιο, όπως ασθένεια, χωρισμός, εξωσυζυγική σχέση, απώλεια εργασίας, σοβαρές οικονομικές δυσκολίες;  Τι είδους επικοινωνία έχετε εσείς με τον σύζυγο  ως προς τα θέματα που απασχολούν την κόρη σας; Με μια πρώτη ματιά φαίνεται πως έχετε διαφορετική οπτική πάνω στο συγκεκριμένο τουλάχιστο ζήτημα και αναρωτιέμαι κατά πόσο αυτή η διαφορά στην οπτική σας, αποτελεί εμπόδιο στην συνεργασία σας με στόχο την υποστήριξη του παιδιού σας.

Πώς αντιμετωπίζει η κόρη σας ζητήματα που την δυσκολεύουν; Σας τα εμπιστεύεται; Σας ζητά βοήθεια; Τι είδους σχέσεις έχει με συνομήλικά της παιδιά;  Είναι ένα παιδί επικοινωνιακό ή κλειστό; Είναι κοινωνική ή απομονωμένη; Έχει εμφανίσει στο παρελθόν αγχώδεις εκδηλώσεις ή ενδείξεις κατάθλιψης; Έχει ενδιαφέροντα εντός και εκτός σχολείου;

Με άλλα λόγια, το κάθε παιδί που καταφεύγει σε συμπεριφορές αυτοτραυματισμού, έχει διαφορετική προσωπικότητα, βιώνει διαφορετικές οικογενειακές συνθήκες  και  οδηγείται σε τέτοιου είδους συμπεριφορές μέσω των ιδιαίτερων στρεσογόνων συνθηκών στο περιβάλλον του και των δικών του ιδιοσυγκρασιακών ιδιαιτεροτήτων που το οδηγούν σε υιοθέτηση συγκεκριμένων προτύπων συμπεριφοράς και διαχείρισης προβλημάτων.

Παρά τις περιορισμένες πληροφορίες όμως, αυτό που έχω τη δυνατότητα να κάνω μέσα από τη στήλη αυτή, είναι να σας περιγράψω τα στοιχεία των συμπεριφορών αυτοτραυματισμού που είναι κοινά για τους εφήβους που καταφεύγουν σε αυτές, να σας ενημερώσω για τις ενδείξεις και τα πιθανά αίτιά τους και να σας καθοδηγήσω ως προς την αντίδρασή σας και την αναζήτηση βοήθειας για το παιδί και την οικογένειά σας.

Η πιο συνηθισμένη συμπεριφορά αυτοτραυματισμού περιλαμβάνει το κόψιμο ή χαράκωμα του δέρματος, συνήθως στο εσωτερικό των χεριών ή σε άλλα μέρη του σώματος, με ξυράφι, μαχαίρι, γυαλί ή άλλο αιχμηρό αντικείμενο.

Οι συμπεριφορές αυτές συνήθως αρχίζουν να υιοθετούνται στη μέση φάση της εφηβείας, γύρω στην ηλικία των 14 και είναι πιο συνηθισμένες μεταξύ των κοριτσιών. Οι έφηβοι αυτοτραυματίζονται σε μέρη του σώματος που δεν είναι άμεσα ορατά από τρίτους όπως το εσωτερικό των καρπών ή τα πόδια, γενικά σε μέρη του σώματος που συνήθως καλύπτονται από ρούχα.

Γιατί αυτοτραυματίζονται οι έφηβοι; Για να αποφορτίζουν έντονα συναισθήματα όπως πίεση, άγχος, φοβίες και καταθλιπτικό συναίσθημα που δεν μπορούν να διαχειριστούν με άλλους τρόπους. Με άλλα λόγια, ο έφηβος επιχειρεί να ανακουφίσει, να μετριάσει και να αντισταθμίσει τον εσωτερικό του πόνο προκαλώντας στον εαυτό του έναν εξωτερικό πόνο. Παρά την άποψη που επικρατούσε στο παρελθόν, η συμπεριφορά  αυτή δεν αποσκοπεί στην προσοχή, ούτε αποτελεί απλή μίμηση των συνομηλίκων. Οι πράξεις γίνονται συνήθως κρυφά επειδή ο έφηβος ντρέπεται γι αυτό που κάνει και αφορούν σημεία του σώματος που είναι κρυμμένα από τα ρούχα.

Οι λόγοι για τους οποίους το  κάθε παιδί αυτοτραυματίζεται, μπορεί να είναι εντελώς διαφορετικοί. Παρά το διαφορετικό υπόβαθρο που οδηγεί τον κάθε έφηβο σε τέτοιου είδους συμπεριφορά, το κοινό στοιχείο είναι ότι τα παιδιά κατακλύζονται από συναισθήματα άγχους τα οποία δεν μπορούν να διαχειριστούν και βρίσκουν ως μοναδική εκτόνωση του άγχους τον αυτοτραυματισμό. Ο αυτοτραυματισμός αποτελεί μια δυσλειτουργική διέξοδο για ισχυρά συναισθήματα για τα οποία ο έφηβος αισθάνεται ότι δεν έχει άλλη οδό αποφόρτισης και εκτόνωσης.

Μέσω του αυτοτραυματισμού ο έφηβος νιώθει ότι ανακτά τον έλεγχο. Μπορεί ακόμα ο αυτοτραυματισμός να λειτουργεί ως τιμωρία για τον εαυτό στην περίπτωση που αισθάνεται ενοχές που δεν μπορεί να διαχειριστεί. Μπορεί να αποτελεί διέξοδο για ισχυρά συναισθήματα θυμού για τα οποία το παιδί νιώθει ότι δεν έχει άλλη οδό αποφόρτισης και εκτόνωσης. Ένα επεισόδιο όπως αυτό που περιγράφετε, που εκλαμβάνεται ως απόρριψη και  προκαλεί θυμό ή συναισθηματικό πόνο μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορά αυτοτραυματισμού τον έφηβο που δεν έχει μάθει αποτελεσματικούς τρόπους έκφρασης και διαχείρισης των συναισθημάτων του.

Στις περισσότερες περιπτώσεις ο έφηβος κατακλύζεται από συναισθήματα που αδυνατεί να διαχειριστεί. Υπάρχει όμως και η περίπτωση ο έφηβος να αισθάνεται συναισθηματικό μούδιασμα λόγω υποβόσκουσας κατάθλιψης ή μη διαχειρίσιμου τραύματος.

Δυστυχώς οι συμπεριφορές αυτοτραυματισμού είναι εθιστικές και μπορούν εύκολα να εδραιωθούν ως συνήθειες. Φανταστείτε τον παρακάτω φαύλο κύκλο  αυτοτραυματισμού από τον οποίο είναι πολύ δύσκολο να απεμπλακεί ο έφηβος: Συναισθήματα που ο έφηβος δεν μπορεί να διαχειριστεί, όπως έντονο άγχος και θυμό. Αποφόρτιση των έντονων συναισθημάτων και άμεση ανακούφιση μέσω χαρακώματος του σώματος. Παροδική ανακούφιση. Ντροπή, θυμός και επιδείνωση του αισθήματος απώλειας ελέγχου.

Ποιες είναι οι ενδείξεις που θα πρέπει να σας προβληματίσουν;

Ανεξήγητοι και συχνοί τραυματισμοί, προσπάθεια του παιδιού να κρύβει με ρούχα μέρη του σώματός του, μακρυμάνικες μπλούζες και παντελόνια ακόμα και το καλοκαίρι και άρνηση του παιδιού να εμφανίσει μέρη του σώματος του μπροστά σε τρίτους σε καταστάσεις όπου πριν δεν το σκεφτόταν, όπως για παράδειγμα στην παραλία.

Προβληματικές σχέσεις με τους οικείους στο περιβάλλον του, ή και με τους συνομηλίκους.

Ακόμα, τα παιδιά που καταφεύγουν σε αυτοτραυματισμό μπορεί να έχουν και να εκφράζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, συναισθήματα μοναξιάς απογοήτευση και αίσθημα αποτυχίας. Μπορεί ακόμα να παρατηρείτε ότι δυσκολεύονται να εκφράσουν τα συναισθήματά τους.

Χρειάζεται η βοήθεια ειδικού; Σε κάθε περίπτωση, ναι. Αν η συμπεριφορά δεν έχει εδραιωθεί, όπως στην περίπτωση της κόρης σας, ο ειδικός θα την υποστηρίξει άμεσα ώστε να βρει και να υιοθετήσει εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης οι οποίοι να είναι λειτουργικοί και όχι αυτοκαταστροφικοί. Ο θεραπευτής θα βοηθήσει το παιδί σας να εντοπίσει προβλήματα που δεν αντιμετωπίζονται και δημιουργούν εσωτερικές συγκρούσεις.

Γενικότερα, η  γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία θα βοηθήσει στην τροποποίηση της συμπεριφοράς, ιδιαίτερα στην περίπτωση που έχει εδραιωθεί ως συνήθεια.

Η οικογενειακή θεραπεία θα βοηθήσει στη διερεύνηση της δυναμικής των οικογενειακών σχέσεων, στη διαχείριση προβληματικών καταστάσεων και σχέσεων μέσα στην οικογένεια.

Ακόμα, χρειάζεται ταυτόχρονη διερεύνηση για πιθανή ύπαρξη κατάθλιψης ή αγχώδους διαταραχής. Οι έφηβοι που καταφεύγουν σε συμπεριφορές αυτοτραυματισμού, ενδέχεται να έχουν ιστορικό διατροφικής διαταραχής ή να έχουν δεχθεί σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση. Αυτά είναι φυσικά ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν θεραπευτικά, όπως και οποιαδήποτε κατάσταση αποτελεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο εκδηλώνονται αυτού του είδους οι συμπεριφορές.

Όσο για την αντίδρασή σας, μπορώ να σας πω ότι ο μέσος όρος των γονέων αντιδρά με παρόμοιο τρόπο. Είναι πολύ δύσκολο για τους γονείς να κατανοήσουν αυτή τη συμπεριφορά. Η πιο συχνή τους αντίδραση είναι το ξέσπασμα θυμού, η σύγχυση και η ανησυχία. Όσο και αν σας ανησυχεί και σας μπερδεύει η συμπεριφορά του παιδιού σας θα πρέπει να προσπαθήσετε να μην πανικοβληθείτε. Επίσης, θα πρέπει να αποφύγετε την σπασμωδική και υπερβολική αντίδραση γιατί μπορεί άθελα σας να ενισχύσετε την εκδήλωση της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς. Προσπαθήστε να μπείτε στη θέση της κόρης σας και να κατανοήσετε τη συμπεριφορά της ως έκφραση των δυσκολιών της. Μην είστε επικριτικοί και μην επικεντρώνετε στην ίδια τη συμπεριφορά. Η τροποποίηση της συμπεριφοράς ανήκει στο πεδίο του ειδικού. Στο δικό σας πεδίο ανήκει η όσο το δυνατό πιο ανοιχτή συζήτηση για τα θέματα που απασχολούν την οικογένεια και το ίδιο το παιδί σας, η έκφραση και ανταλλαγή συναισθημάτων, η επίδειξη αποδοχής και κατανόησης.

Χρησιμοποιείστε τη συμπεριφορά αυτοτραυματισμού του παιδιού σας ως αφορμή και ευκαιρία για τη διερεύνηση οικογενειακών ζητημάτων και αναζητήστε τη βοήθεια του ειδικού για να υποστηρίξετε το παιδί και την οικογένειά σας προς την κατεύθυνση λειτουργικών μοτίβων συμπεριφοράς και έκφρασης συναισθημάτων.