Αντιδραστικότητα στην εφηβεία – Οδηγός για γονείς

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

“Δεν ακούει κανέναν!’

“Δεν τολμάμε να του μιλήσουμε!”

“Φωνάζει, βρίζει, κοπανάει πόρτες…”

“Ό,τι και να του πω, θα μου πει “α, παράτα μας…”

“Δεν τον νοιάζει τίποτα…”

Με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του νέου μου βιβλίου – «Αντιδραστικότητα στην εφηβεία: Οδηγός για γονείς», Εκδόσεις Εντύποις – θα επιχειρήσω να σας εισάγω σε μια νέα οπτική ως προς το ζήτημα της αντιδραστικότητας.

Όπως είδατε, στην αρχή του άρθρου αυτού, χρησιμοποίησα εκφράσεις που ακούω συχνά από γονείς που μου μιλούν για τους αντιδραστικούς εφήβους τους. Οι γονείς που αναζητούν τη βοήθειά μου, συχνά φτάνουν σε μένα με αίσθημα αβοηθησίας, ματαίωσης και απελπισίας.

Πιστεύουν ότι έχουν “δοκιμάσει τα πάντα”, χωρίς αποτέλεσμα και είτε εκφράζουν θυμό για τη δική τους ανεπάρκεια, είτε απογοήτευση για τον “αδιόρθωτο χαρακτήρα” του παιδιού τους. Συχνότερα μάλιστα εκφράζουν συνδυασμό θυμού, ενοχής και ματαίωσης. Αυτή η συναισθηματική κατάσταση τούς εγκλωβίζει σε αδιέξοδο και συμβάλλει στην διαιώνιση συγκρούσεων και δυσλειτουργικών μοτίβων επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια.

Αν λοιπόν βρίσκεστε σε μια τέτοια κατάσταση, να αμφισβητείτε την επάρκειά σας, να κατηγορείτε τον εαυτό σας και να θεωρείτε ότι δεν είστε καλός γονέας και γι’ αυτό δεν μπορείτε να επικοινωνήσετε με το παιδί σας, ή αν ακόμα πιστεύετε ότι «κάτι δεν πάει καλά» με τον χαρακτήρα του παιδιού σας, θα σας παρακινήσω να επιχειρήσετε να αλλάξετε την οπτική σας για την αντιδραστικότητα.

Σκεφτείτε λίγο τι σημαίνει για εσάς ο όρος «αντιδραστικότητα». Είμαι βέβαιη ότι ο ορισμός σας εστιάζει σε ανεπιθύμητες συμπεριφορές. Με μία έννοια, έχετε δίκιο να χαρακτηρίζετε αντιδραστικές τις συμπεριφορές που καθιστούν αδύνατη την επικοινωνία και τη συνεννόηση. Προσοχή όμως: Οι συμπεριφορές είναι τρόπος επικοινωνίας, δεν αποτελούν ταυτότητα του ατόμου που τις υιοθετεί. Αναρωτηθείτε πώς διαφέρει το να χαρακτηρίζουμε τις συμπεριφορές ως αντιδραστικές από το να χαρακτηρίζουμε τον/την ίδιο τον έφηβο ως “αντιδραστικό”.

Οι γονείς προσπαθούν να αλλάξουν την συμπεριφορά του παιδιού τους. Προσπαθούν να επιβάλλουν “το σωστό”. Προσπαθούν να το πείσουν να “συμμορφωθεί”. Όλες αυτές οι προσπάθειες δεν αποδίδουν, γιατί εστιάζουν σε λάθος κατεύθυνση. Προκειμένου να μπορέσετε να βοηθήσετε το παιδί σας να αλλάξει συμπεριφορά, θα πρέπει να αναζητήσετε την ερμηνεία της συμπεριφοράς μαζί με το παιδί σας, μέσα από μια διαδικασία ενημερότητας.

Δεν είναι δυνατόν να αλλάξω κάτι που δεν μπορώ να ερμηνεύσω. Όταν πρόκειται για συμπεριφορές, συχνά παραβλέπουμε το απλό γεγονός ότι κάθε συμπεριφορά είναι μήνυμα που αποστέλλει ο πρωταγωνιστής της. Τι μηνύματα σας στέλνει ο /η έφηβος μέσα από την υιοθέτηση αντιδραστικών συμπεριφορών; Πολύ συχνά αδυνατούμε να διακρίνουμε το μήνυμα και οι λόγοι γι’ αυτό σχετίζονται με τον τρόπο που ψάχνουμε την ερμηνεία, δηλαδή με την οπτική μας.

Βλέποντας τον έφηβο ως το «αντιδραστικό» άτομο στην οικογένεια, τον στοχοποιείτε. Έτσι, όλες οι συνδιαλλαγές σας μαζί του φιλτράρονται μέσα από αυτήν τη στοχοποίηση και οδηγούν είτε στο “έτσι είναι, δεν αλλάζει”, είτε στην αδιάκοπη αναμέτρηση δυνάμεων που επίσης δεν αλλάζει την κατάσταση. Για να αλλάξει η κατάσταση, θα χρειαστεί να τοποθετήσετε και εσείς οι γονείς τους εαυτούς σας μέσα σε αυτή. Δεν εννοώ μόνο την ανάληψη της ευθύνης για τη δική σας συμμετοχή στην διαιώνιση της αντιδραστικότητας. Δεν εννοώ μόνο την τροποποίηση της δικής σας συμπεριφοράς, την αναγνώριση των δικών σας συμπεριφορών που συντηρούν το συγκρουσιακό και αρνητικό κλίμα. Εννοώ μια αλλαγή οπτικής τέτοια που να τοποθετεί τον/την έφηβο μέσα στο πλαίσιο της οικογενειακής ζωής, αντί να τον/την απομονώνει ως το άτομο που δημιουργεί προβλήματα στους γονείς και την οικογένεια.

Η αντιδραστικότητα δεν είναι χαρακτηρολογικό ελάττωμα του παιδιού σας. Δεν είναι προσωπική επιλογή του παιδιού σας ως απόπειρα να σας χειραγωγήσει και να “κάνει το δικό του”. Η αντιδραστικότητα είναι μέρος της οικογενειακής σας ζωής. Συγκεκριμένα, η αντιδραστικότητα αποτελεί μέρος, τόσο των ορατών, όσο και των αόρατων δυναμικών που διαμορφώνουν την οικογενειακή σας ζωή.

Σας προτείνω λοιπόν παρατήρηση και καταγραφή της οικογενειακής σας ζωής, μέσα από την οποία θα ανιχνεύσετε τα δυσλειτουργικά μοτίβα επικοινωνίας που πυροδοτούν και συντηρούν την αντιδραστικότητα ως τρόπο έκφρασης.

Μέσα από τη διαδικασία της παρατήρησης και της καταγραφής είναι πολύ πιθανόν να ανακαλύψετε μοτίβα που αναπαράγετε χωρίς να το αντιλαμβάνεστε. Μοτίβα που πηγάζουν από τη δική σας οικογένεια καταγωγής και σχετίζονται με τον τρόπο της δικής σας ανατροφής. Μοτίβα που δεν ταιριάζουν όμως στο ποιος γονέας θέλετε να είστε και στο ποια οικογένεια θέλετε να έχετε. Διατυπώστε επιθυμίες. Αξιοποιήστε τις επιθυμίες ως όχημα προς την επιθυμητή αλλαγή. Προσπαθήστε να βρείτε τι σας εμποδίζει στην πραγματοποίησή τους. Ανιχνεύστε -μέσα από την καταγραφή- μοτίβα στην επικοινωνία που επαναλαμβάνονται. Μοτίβα επικοινωνίας που έχουν αυτοματοποιηθεί. Δοκιμάστε να τα αντικαταστήσετε με άλλα μοτίβα. Με πρότυπα επικοινωνίας που επιλέγετε συνειδητά. Με πρότυπα επικοινωνίας που προάγουν το συναισθηματικό κλίμα που θέλετε να διαμορφώσετε μέσα στο οικογενειακό σας σύστημα.

Εισάγοντας λοιπόν πρώτα εσείς οι ενήλικες τους εαυτούς σας σε διαδικασία αυτεπίγνωσης, θα μπορέσετε να διακρίνετε και τον δικό σας ρόλο στην εμφάνιση και συστηματοποίηση αντιδραστικών μοτίβων συμπεριφοράς από πλευράς του/της εφήβου. Έτσι, θα τοποθετήσετε την αντιδραστικότητα μέσα στο πλαίσιο της οικογενειακής ζωής και θα επιχειρήσετε την αλλαγή μέσα από τη δική σας αλλαγή πρώτα και την αλλαγή των δυναμικών του οικογενειακού σας συστήματος στη συνέχεια.

Ο/η έφηβος δεν χρειάζεται νουθεσίες και συμμόρφωση. Δεν χρειάζεται να του υποδεικνύουν οι ενήλικες τι πρέπει να κάνει. Δεν χρειάζεται έλεγχο και επιβολή.

Αυτό που χρειάζεται είναι να μάθει τρόπους έκφρασης και επικοινωνίας που προάγουν την συναισθηματική του υγεία και ευημερία. Αυτό που χρειάζεται με άλλα λόγια, είναι να αποκτήσει και να μάθει να χρησιμοποιεί εργαλεία συναισθηματικής νοημοσύνης. Ο/η έφηβος που αναγνωρίζει τα συναισθήματά του, που διαχωρίζει μεταξύ υγιούς και μη υγιούς έκφρασης των συναισθημάτων του, που αναγνωρίζει ότι ο τρόπος έκφρασης των συναισθηματικών του αναγκών είναι επιλογή, δεν χρειάζεται να καλύψει τις συναισθηματικές του δυσκολίες και ευαλωτότητες κάτω από τον μανδύα της αντιδραστικότητας.

Αυτά τα συναισθηματικά εργαλεία που χρειάζεται το παιδί σας, θα τα ανακαλύψετε πρώτα εσείς οι γονείς, και αφού μάθετε να τα χρησιμοποιείτε για τη διαχείριση των συναισθηματικών και επικοινωνιακών καταστάσεων που σας δυσκολεύουν, θα τα υιοθετήσετε ως αναπόσπαστο μέρος της οικογενειακής σας ζωής και της επικοινωνίας με τα μέλη της οικογένειάς σας.

Έτσι, δεν θα υπάρχει πια χώρος για δυσλειτουργικά μοτίβα έκφρασης και επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, η αντιδραστική συμπεριφορά του εφήβου δεν θα έχει νόημα και θέση μέσα σε μια οικογένεια όπου επιλέγονται υγιείς τρόποι έκφρασης.

Ξεκινήστε λοιπόν με μια ματιά σας στον καθρέφτη που είναι πολύ πιθανό να σας οδηγήσει σε μια διαφορετική ματιά πάνω στο παιδί σας. Δεν θα οδηγηθείτε πουθενά αν εξακολουθήσετε να πιστεύετε πως η συμπεριφορά του/της εφήβου μπορεί να αλλάξει μέσω εξαναγκασμού. Η οικογενειακή σας ζωή είναι που χρειάζεται αλλαγή, και η αλλαγή θα ξεκινήσει από εσάς τους ενήλικες.

Σας υπενθυμίζω ότι τα παιδιά πάντα ακολουθούν την αλλαγή προς θετικές και υγιείς επιλογές στην επικοινωνία και την έκφραση.