Ζητήματα φύλου στην εφηβεία: Ένα μικρό λεξικό για γονείς και εφήβους

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Προκειμένου να διαμορφώσουμε ένα νέο λεξιλόγιο για ζητήματα που αφορούν το φύλο, χρειάζεται αρχικά να διαχωρίσουμε μεταξύ διαφορετικών εννοιών, ώστε να μην συγχέουμε διαφορετικές διαστάσεις και να είμαστε σε θέση να ορίζουμε με ακρίβεια τα θέματα στα οποία αναφερόμαστε.

Οι διαστάσεις που χρειάζεται να διαχωρίσουμε είναι οι εξής: Τα χαρακτηριστικά του βιολογικού φύλου και το φύλο που αποδίδεται κατά τη γέννηση, η ταυτότητα φύλου, η έκφραση φύλου και ο ερωτικός και σεξουαλικός προσανατολισμός.

Βιολογικό φύλο είναι το φύλο που αποδίδεται κατά τη γέννηση και είναι αρσενικό ή θηλυκό. Κάποια μωρά που γεννιούνται με συνδυασμό βιολογικών χαρακτηριστικών ονομάζονται ίντερσεξ (intersex) ή διαφυλικά.

Με τον όρο ταυτότητα φύλου εννοούμε το αίσθημα που έχει κάποιος για το φύλο του. Το αν δηλαδή αισθάνεται ότι το φύλο του είναι αρσενικό, θηλυκό, και τα δύο, ή κανένα. Η ταυτότητα φύλου δεν εξαρτάται από το φύλο που αποδόθηκε στη γέννηση, ούτε είναι απαραίτητο να ταυτίζεται με μια συγκεκριμένη έκφραση φύλου.

Θα επιχειρήσω εδώ να προλάβω τη σκέψη που πιθανόν να σας περνά από το μυαλό: «Μα όταν μεγαλώναμε εμείς, ξέραμε ότι υπάρχουν δύο φύλα. Γνωρίζαμε ότι ένα αγόρι όταν μεγαλώσει θα γίνει άντρας και ένα κορίτσι όταν μεγαλώσει θα γίνει γυναίκα. Γνωρίζαμε ότι όταν ένα άτομο γεννιόταν κορίτσι, αισθανόταν μεγαλώνοντας ότι είναι κορίτσι. Αντίστοιχα γνωρίζαμε ότι όταν γεννιόταν ένα αγόρι, θα αισθανόταν αγόρι μεγαλώνοντας.»

Συμφωνώ μαζί σας ότι αυτές ήταν οι κατηγορίες φύλου που οι μεγαλύτεροι από εμάς γνωρίζαμε. Θα σας υπενθυμίσω ότι οι ακόμα παλαιότερες γενιές γνώριζαν ότι μόνο ο ετεροφυλόφιλος σεξουαλικός προσανατολισμός είναι φυσιολογικός. Σας το υπενθυμίζω αυτό όχι τυχαία φυσικά, αλλά για να σας δείξω πώς αλλάζουν τα κοινωνικά δεδομένα και με τη σειρά τους οι εσωτερικές μας διεργασίες, με αποτέλεσμα να διευρύνουμε και να αλλάζουμε τα πλαίσια στα οποία εντάσσουμε τις έννοιες της φυσιολογικότητας και της απόκλισης από το φυσιολογικό. Γι’ αυτό και θα σας προτείνω να ανατρέξετε στο προηγούμενο σχετικό άρθρο μου και να ξαναρίξετε μια ματιά στον ρόλο κλειδί της δικής μας ανοιχτής στάσης. Εξασκηθείτε στην υιοθέτηση μιας ανοιχτής στάσης χωρίς προκαταλήψεις και, καθώς βελτιώνεστε σε αυτήν τη διάσταση, θα βελτιώνεται και η δυνατότητά σας να κατανοήσετε τα ζητήματα που απασχολούν τους σημερινούς εφήβους.

Η ταυτότητα φύλου μπορεί να βιώνεται μέσα στο γνωστό μας δίπολο ορισμό για το φύλο που σημαίνει ότι το άτομο αυτοπροσδιορίζεται ως άντρας ή ως γυναίκα (cis ή transgender). Μπορεί όμως η ταυτότητα φύλου να βιώνεται και εκτός αυτού του διπόλου. Στην περίπτωση αυτή,  τα άτομα αυτοπροσδιορίζονται ως non-binary (μη δυϊκά). Οι όροι non-binary, gender– expansive και gender non-conforming, όπως και ο παλαιότερος όρος genderqueer, χρησιμοποιούνται ως όροι-ομπρέλα με την έννοια ότι συμπεριλαμβάνουν διάφορες ταυτότητες φύλου που βρίσκονται έξω από το δίπολο άντρας-γυναίκα. 

Αν ένα παιδί ή ένας έφηβος ταυτίζεται με το βιολογικό του φύλο, τότε λέμε ότι είναι cisgender ή ταυτοφυλικό. Ένα παιδί ή ένας έφηβος όμως μπορεί να εκφράζει ποικιλομορφία φύλου, να είναι gender diverse. Τι σημαίνει αυτό; Αυτό σημαίνει ότι το παιδί ή ο έφηβος δεν ταυτίζεται με το βιολογικό φύλο με το οποίο γεννήθηκε.

Σε αυτήν την περίπτωση μπορεί να πρόκειται για ένα παιδί ή έφηβο διεμφυλικό/ transgender, που σημαίνει ότι η ταυτότητα φύλου δεν αντιστοιχεί στο βιολογικό του φύλο.

Μπορεί ακόμα να πρόκειται για μη δυαδική ταυτότητα φύλου (non–binary), δηλαδή το παιδί ή ο έφηβος δεν έχει ούτε θηλυκή, ούτε αρσενική ταυτότητα φύλου, ή μπορεί να έχει μια ανάμικτη θηλυκή και αρσενική ταυτότητα φύλου.

Ένα άτομο μπορεί επίσης να αυτοπροσδιορίζεται εν μέρει ως ένα φύλο και ταυτόχρονα ως κάποιο άλλο, να είναι δηλαδή demigender/ημίφυλο ως προς την ταυτότητα φύλου.

Μπορεί ακόμα η ταυτότητα κάποιου να χαρακτηρίζεται από ρευστότητα φύλου (gender fluidity) που σημαίνει ότι το παιδί ή ο/η έφηβος μετακινείται ανάμεσα σε ταυτότητες φύλου και εκφράζει την επιθυμία να παραμείνει ευέλικτος ως προς την ταυτότητα του φύλου του, αντί να δεσμεύεται σε έναν μοναδικό ορισμό.

Μπορεί τέλος ένα άτομο να υιοθετεί άφυλη ταυτότητα που σημαίνει ότι το παιδί ή ο έφηβος δεν ταυτίζεται με κανένα φύλο (agender).

Κάποιοι έφηβοι μπορεί να εναλλάσσουν ανάμεσα σε διαφορετικούς όρους με τους οποίους εκφράζουν το αίσθημα για το φύλο τους.

Προσπάθησα να συμπεριλάβω τη βασική ορολογία που αφορά την ταυτότητα φύλου, αλλά φυσικά δεν αναφέρομαι εδώ σε κάθε πιθανή ταυτότητα φύλου. Κάνω αυτήν τη διευκρίνιση και για να τονίσω την τεράστια ποικιλομορφία ως προς τα ζητήματα ταυτότητας φύλου και για να σας παροτρύνω να συνεχίσετε την έρευνά σας, ώστε να αποκτήσετε μια εμπεριστατωμένη άποψη και γνώση για την σχετική ορολογία και την ερμηνεία της.

Τα παιδιά και οι έφηβοι που δεν ταυτίζονται με το βιολογικό τους φύλο μπορεί να συμπεριφέρονται και να ντύνονται με τρόπους που δεν είναι αναμενόμενοι για το βιολογικό τους φύλο. Η εναλλακτική ταυτότητα φύλου μπορεί να συνοδεύεται ή να μην συνοδεύεται από δυσφορία φύλου.

Με τον όρο δυσφορία φύλου εννοούμε την κατάσταση στην οποία ένα άτομο αισθάνεται δυσφορία επειδή η ταυτότητα φύλου, το αίσθημα δηλαδή που το ίδιο έχει για το φύλο του, είναι διαφορετική από το βιολογικό φύλο που του αποδόθηκε κατά τη γέννηση. Επειδή η δυσφορία φύλου αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική διάσταση που οι γονείς και οι θεραπευτές οφείλουν να λάβουν υπόψη τους προκειμένου να υποστηρίξουν κατάλληλα τα παιδιά και τους εφήβους, θα τη δούμε σε επόμενο άρθρο μου ως ξεχωριστή διάσταση στα ζητήματα φύλου που εξετάζουμε.

H έκφραση φύλου αφορά τους τρόπους με τους οποίους μέσα από το ντύσιμο, και το γενικότερο εμφανισιακό μας στυλ επιλέγουμε να εκφράζουμε το φύλο με το οποίο ταυτιζόμαστε.

Τα μικρά παιδιά είναι κατά κανόνα «συντηρητικά», με την έννοια ότι από την ηλικία των δύο ή τριών ετών εκφράζουν το φύλο τους μέσα από τις επιλογές στα παιχνίδια και στους κοινωνικούς ρόλους που υιοθετούν και μιμούνται εκφράζοντας συμμόρφωση προς τα κοινωνικά στερεότυπα. Αυτό όμως δε χαρακτηρίζει όλα τα παιδιά, μια και κάποια παιδιά δεν ταυτίζονται με το βιολογικό τους φύλο από μικρή ηλικία και δεν θέλουν να εκφράζουν το βιολογικό τους φύλο με τρόπους που συμμορφώνονται προς τις σχετικές κοινωνικές επιταγές.

Τι γίνεται καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν; Είτε ταυτίζονται, είτε δεν ταυτίζονται με το βιολογικό τους φύλο, αυτό που χρειάζεται να κρατήσουμε κατά νου είναι ότι ένα σημαντικό αναπτυξιακό έργο της εφηβείας αφορά την αμφισβήτηση των στερεοτύπων. Αυτή η αμφισβήτηση συχνά εκφράζεται μέσα από την υιοθέτηση μη στερεοτυπικών και εναλλακτικών επιλογών στην εμφάνιση και στην έκφραση του ρόλου του φύλου.

Ας αναρωτηθούμε: Τι περιμένουμε από τα κορίτσια; Τι περιμένουμε από τα αγόρια; Τι περιμένουμε να φοράνε, πώς περιμένουμε να μιλάνε, τι είδους χαρακτηριστικά προσωπικότητας περιμένουμε να εκδηλώνουν;

Αν η έκφραση των εφήβων δεν ανταποκρίνεται στις δικές μας προσδοκίες, αυτό που χρειάζεται επανεξέταση είναι ακριβώς οι δικές μας προσδοκίες, προκειμένου να δημιουργήσουμε τον χώρο που χρειάζονται οι έφηβοι για την αμφισβήτηση του κατεστημένου και τη διαμόρφωση του προσωπικού τους στυλ πέρα από στερεοτυπικές εκφράσεις. Αντί να καταπιέζουμε την εναλλακτική έκφραση των εφήβων, θα ήταν χρήσιμο για όλους μας να κατευθύνουμε τους εφήβους προς τον συνδυασμό της εναλλακτικής επιλογής στο εξωτερικό στυλ με εναλλακτικές, προοδευτικές, πρωτοπόρες απόψεις. Να τους κατευθύνουμε στην όξυνση της αντίληψης και της κριτικής ικανότητας. Να τους κατευθύνουμε στην αναζήτηση κατάλληλης πληροφόρησης και ενημέρωσης που να οδηγεί σε ανοιχτή και ευέλικτη στάση ζωής, σε μια στάση ζωής που να βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό και στην αποδοχή της διαφορετικότητας.

Επειδή συχνά οι γονείς βιάζονται να βγάλουν συμπεράσματα, σας υπενθυμίζω ότι δεν μπορούμε να κάνουμε ασφαλείς υποθέσεις και προβλέψεις για άλλες διαστάσεις της ταυτότητας του εφήβου μέσα από την έκφραση φύλου. Ο γενικός κανόνας είναι να αφήσουμε το περιθώριο στον έφηβο να εκφράζεται με τον τρόπο που αισθάνεται άνετα και να προσπαθούμε ταυτόχρονα να κατανοήσουμε το νόημα που έχει αυτή η έκφραση για τον ίδιο, όπως επίσης και το νόημα που έχει η έκφραση που παρεκκλίνει από τις σχετικές πολιτισμικές επιταγές για τους ρόλους των φύλων. Στο ζήτημα της έκφρασης του φύλου θα αναφερθώ διεξοδικότερα σε επόμενο άρθρο μου σε συνδυασμό με εναλλακτικές ταυτότητες φύλου.

Ο σεξουαλικός προσανατολισμός αναφέρεται στη ρομαντική-συναισθηματική έλξη και στη σεξουαλική έλξη που βιώνει ένα άτομο προς άλλα άτομα. Έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε για αυτά τα δύο είδη έλξης ως ταυτόσημα, στην πραγματικότητα όμως δεν ταυτίζονται απαραίτητα. Έτσι, ένα άτομο μπορεί να νιώθει ρομαντική-συναισθηματική έλξη, χωρίς ταυτόχρονα να νιώθει και σεξουαλική έλξη.

Η ταυτότητα του σεξουαλικού προσανατολισμού ορίζεται από την ταυτότητα φύλου του ατόμου για το οποίο κάποιος αισθάνεται έλξη. Αν ένα άτομο αισθάνεται έλξη προς ένα φύλο, τότε μιλάμε για μονοσεξουαλικότητα. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο είναι γυναίκα που έλκεται αποκλειστικά από γυναίκες, άνδρας που έλκεται αποκλειστικά από άνδρες, ή άνδρας που έλκεται αποκλειστικά από γυναίκες και γυναίκα που έλκεται αποκλειστικά από άνδρες.

Αν ένα άτομο αισθάνεται έλξη προς περισσότερα φύλα, τότε ο προσανατολισμός του εντάσσεται στην κατηγορία της πολυσεξουαλικότητας. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο μπορεί να να έλκεται από άντρες και από γυναίκες ή και εκτός του διπόλου του φύλου, ή να έλκεται από άτομα οποιασδήποτε ταυτότητας φύλου.

Συνοψίζω έννοιες -κλειδιά που θα σας χρειαστούν προκειμένου να κατανοήσετε μέσα από μια νέα, ευέλικτη οπτική τα ζητήματα φύλου που είναι πιθανό να τεθούν προς διερεύνηση στη ζωή των εφήβων: Πρώτο και κυριότερο, εμείς οι ενήλικες δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ταυτότητα φύλου και όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με την έκφραση του φύλου είναι διεργασίες. Δεν είναι γεγονότα, ούτε στιγμιαίες αποφάσεις. Επαναλαμβάνω: Είναι διεργασίες που εκτυλίσσονται στο παρόν των εφήβων για αυτό και είναι δύσκολο πολλές φορές και για τους ίδιους να τις παρακολουθήσουν και να τις ορίσουν.

Δεύτερο και εξίσου σημαντικό: Τόσο το φύλο (με μόνη εξαίρεση το φύλο που αποδίδεται στη γέννηση), όσο και η έλξη προσεγγίζονται ως φάσμα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε άτομο μπορεί να τοποθετήσει τον εαυτό του σε διαφορετικά σημεία του φάσματος, και αυτό είναι κάτι που πρέπει να γίνει αποδεκτό και κατανοητό ως φυσιολογικό από εμάς τους ενήλικες προκειμένου να βοηθήσουμε παιδιά και εφήβους στην αποδοχή του εαυτού τους και, μέσα από την επιβεβαίωση του φύλου τους, στη δόμηση αισθήματος επάρκειας για τον εαυτό τους.

Τέλος, είναι γεγονός ότι αρκετά συχνά τα παιδιά και οι έφηβοι πειραματίζονται με το φύλο και τις έννοιες που αφορούν το φύλο και αυτό πρέπει να θυμόμαστε ότι είναι κάτι φυσιολογικό. Δοκιμάστε λοιπόν να εξοικειωθείτε με το λεξιλόγιο που σας προτείνω και μην διστάσετε να επικοινωνήσετε μαζί μου μέσω του efiveia.gr για τυχόν απορίες και ερωτηματικά που αφορούν την οικογένειά σας, σε σχέση με τις έννοιες που αναλύω. Στο επόμενο σχετικό μου άρθρο θα συνεχίσουμε μαζί την εξερεύνηση των ζητημάτων του φύλου εστιάζοντας στην εναλλακτική ταυτότητα φύλου.