Θάνατος γονέα: Πώς θα υποστηρίξουμε τους εφήβους

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Αν καλείστε να υποστηρίξετε έναν/μία έφηβο για τον θάνατο του γονέα του, τότε είναι γεγονός ότι βρίσκεστε σε μια πολύ δύσκολη και απαιτητική θέση. Αν είστε γονέας, τότε χρειάζεστε και εσείς χώρο και χρόνο για να πενθήσετε την απώλεια και ατομικά και μαζί με τα παιδιά σας, και ως άτομο, και ως σύντροφος του ατόμου που έφυγε από την ζωή, και ως γονέας. Αν είστε μέλος της ευρύτερης οικογένειας, επίσης χρειάζεται να πενθήσετε την απώλεια του δικού σας ανθρώπου και ταυτόχρονα να γίνετε πλαίσιο υποστήριξης για την πυρηνική οικογένεια του εκλιπόντα.

Θα υπενθυμίσω εδώ μια πολύ βασική και κεντρική διάσταση: Το γεγονός ότι οι ενήλικες χρειάζεται να φροντίσουν τον εαυτό τους, προκειμένου να είναι σε θέση να φροντίσουν και τα παιδιά και τους εφήβους της οικογένειας.

Αν είστε γονέας και έχετε χάσει τον/την σύντροφό σας, δώστε στον εαυτό σας τον χώρο και τον χρόνο που χρειάζεστε προκειμένου να συνειδητοποιήσετε την απώλεια και τις αλλαγές που συνεπάγεται για τη συναισθηματική και οικογενειακή σας ζωή. Είναι απόλυτα φυσιολογικό να αισθάνεστε ότι χάνεται η γη κάτω από τα πόδια σας. Ακόμα και στην περίπτωση που ο θάνατος δεν είναι ξαφνικός, το κοντινό περιβάλλον είναι αναμενόμενο να βιώσει ισχυρό σοκ λόγω της απώλειας. Δώστε τον χώρο και τον χρόνο που χρειάζεστε για να βιώσετε την απαραίτητη διεργασία πένθους μέσα από την οποία θα δημιουργήσετε σταδιακά νέες ισορροπίες στην καθημερινότητα και στη σχέση με τα παιδιά σας.

Είναι πιθανό να υπάρχει μια αρχική περίοδος σύγχυσης και ο γονέας να μην ξέρει τι πρέπει να κάνει ακριβώς για να υποστηρίξει τον/την έφηβο.

Ο κύκλος της οικογενειακής ζωής που έχει διαταραχθεί από τον θάνατο του γονέα χρειάζεται και χρόνο και κατάλληλες απόπειρες διαχείρισης για να επανέλθει σε καινούριες ισορροπίες. Δε γίνεται από την μια μέρα στην άλλη η οικογένεια να επιστρέψει σε κανονικότητα. Η κανονικότητα θα διαμορφωθεί σταδιακά μέσα από τη συνεισφορά του κάθε μέλους της οικογένειας. Επειδή όμως για τα παιδιά και τους εφήβους είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει και να διατηρείται ένα αίσθημα συνέχειας, θα χρειαστεί από την αρχή να κάνετε προσπάθεια να διατηρήσετε την κανονικότητα στο μέτρο του δυνατού. Ζητήστε την βοήθεια του σχολείου ως προς αυτό και επίσης των φορέων όπου το παιδί απασχολείται σε εξωσχολικές δραστηριότητες.

Αντλήστε βοήθεια από οποιαδήποτε διαθέσιμη πηγή υποστήριξης. Αυτήν την περίοδο χρειάζεστε ένα ισχυρό και θετικό δίκτυο κοινωνικών και συγγενικών δεσμών που θα είναι δίπλα σας κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το ίδιο έχουν ανάγκη φυσικά και τα παιδιά και οι έφηβοι.

Αυτήν την περίοδο, μπορεί να φανεί πολύτιμη η σχέση και η επαφή με τους συνομηλίκους. Τα παιδιά και οι έφηβοι επεξεργάζονται διαφορετικά τα σοβαρά ζητήματα που τους απασχολούν μέσα στο δίκτυο των δικών τους σχέσεων και αποκτούν άλλες οπτικές σε σύγκριση με τους ενήλικες. Αφήστε λοιπόν τους εφήβους να μοιραστούν την απώλεια με το δίκτυο της παρέας τους και να αναζητήσουν την υποστήριξη που τους παρέχεται από τους συνομηλίκους. Αφήστε τους επίσης το περιθώριο να αξιοποιήσουν οποιαδήποτε υποστηρικτική σχέση υπάρχει στο ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον. Αν υπάρχουν για παράδειγμα θείοι και θείες με τους οποίους ο/η έφηβος διατηρεί μια στοργική, οικεία σχέση, αυτά τα άτομα θα είναι πολύτιμοι συμπαραστάτες και για εσάς και για τα παιδιά σας και θα συμβάλλουν στην αποφόρτιση του συναισθηματικού κλίματος μέσα στην καθημερινότητα.

Η εφηβεία είναι μια φάση μετάβασης με τις δικές της ιδιαίτερες προκλήσεις. Αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάμε όταν καλούμαστε από οποιαδήποτε θέση να υποστηρίξουμε τον/την έφηβο στην διαδικασία του πένθους για τον θάνατο του γονέα. Μαζί με όλες τις διαστάσεις που δημιουργούν άγχος, σύγχυση και φόβο αυτήν την περίοδο της ζωής, ο έφηβος καλείται να διαχειριστεί και ένα ψυχοτραυματικό γεγονός μεγάλης βαρύτητας.

Η αυτονόητη προσδοκία για τα παιδιά είναι ότι θα μεγαλώσουν και με τους δύο γονείς τους. Αυτή άλλωστε είναι και η «αυτονόητη» προσδοκία για τους συντρόφους που αποφασίζουν να δημιουργήσουν μαζί οικογένεια. Ο θάνατος μάς φέρνει αντιμέτωπους με την απρόβλεπτη διάσταση της ζωής, με αυτή τη διάσταση που δεν έχουμε τη δυνατότητα ούτε να ελέγξουμε, ούτε και να αλλάξουμε. Μέσα από αυτήν τη διαπίστωση, ο έφηβος θα μάθει, με δύσκολο και ακατάλληλο βέβαια για την ηλικία του τρόπο, ότι είμαστε απροστάτευτοι μπροστά στην τυχαία και συγκυριακή διάσταση της ζωής. Θα ανακινηθούν δηλαδή για τον έφηβο υπαρξιακά ζητήματα που υπό κανονικές συνθήκες θα προέκυπταν πιο σταδιακά και πιο ήπια, με κανονικό ρυθμό και ένταση ως μέρος της διαδικασίας ωρίμανσης και ενηλικίωσης.

Ο έφηβος όμως που χάνει τον γονέα του καλείται απότομα να έρθει αντιμέτωπος με την υπαρξιακή μας αβεβαιότητα, με ζητήματα που σχετίζονται με το πεπερασμένο της ύπαρξής μας. Καλείται να απαντήσει το θεμελιώδες ερώτημα για το πώς μπορούμε να δώσουμε νόημα στη ζωή μας παρόλο που γνωρίζουμε τη διάσταση της παροδικότητας. Αυτά είναι φυσικά δύσκολα ζητήματα για όλους, αλλά ακόμα δυσκολότερα για τους εφήβους. Το ζητούμενο είναι όμως να οδηγήσουν τον έφηβο σε ψυχική ανθεκτικότητα και όχι να καθορίσουν τις επιλογές της ζωής του με τρόπους που να τον καθηλώνουν στην τραυματική του εμπειρία.

Μπορεί να έχετε την απαίτηση για τον έφηβο να φερθεί με πιο «ενήλικο» τρόπο προκειμένου να υποστηρίξει και εσάς και τα μικρότερα αδέλφια του αν υπάρχουν. Η αλήθεια είναι ότι μια τέτοια απώλεια σε τόσο κρίσιμη ηλικία «μεγαλώνει» τα άτομα που την υφίστανται. Τα μεγαλώνει γιατί εισάγει ζητήματα που κάτω από κανονικές συνθήκες δεν θα καλούνταν να διαχειριστεί ένα άτομο αυτής της ηλικίας. Το ζητούμενο είναι, αυτή η πίεση για μεγάλωμα να γίνει μια διάσταση ψυχοσυναισθηματικής ωρίμανσης και όχι ένας επιπλέον παράγοντας πίεσης και εγκλωβισμού. Προσέξτε λοιπόν την ανάθεση ρόλων αταίριαστων προς την ηλικία του εφήβου. Μην αποκρύπτετε τα συναισθήματά σας, γιατί έτσι ή αλλιώς ο έφηβος είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται και να διαισθάνεται τη συναισθηματική σας κατάσταση. Προσέξτε όμως ταυτόχρονα να μην τον επιβαρύνετε και να μην του αναθέσετε τον ρόλο του θεραπευτή.

Εσείς ως γονέας καλείστε να ισορροπήσετε ταυτόχρονα σε πολλά επίπεδα. Να πενθήσετε, να φροντίστε τον εαυτό σας και να φροντίστε τα παιδιά ατομικά και την οικογενειακή ζωή στο σύνολό της.

Το πένθος δεν είναι γεγονός. Είναι διεργασία ζωής. Δεν ωφελεί να έχετε την απαίτηση να του δώσετε μια αρχή, μια μέση και ένα τέλος. Αυτό όμως που οφείλετε να κάνετε είναι να επαγρυπνείτε για ενδείξεις που παραπέμπουν σε δυσλειτουργική εμπειρία και έκφραση του πένθους και όσο αφορά εσάς, και όσον αφορά τα παιδιά και τις δυναμικές όλης της οικογένειας.

Πώς θα αναγνωρίσετε ότι κάτι δεν πάει καλά; Όταν δεν μπορείτε να επανέλθετε σε μια κανονικότητα για παρατεταμένο διάστημα. Όταν κλείνεστε και αποσύρεστε από τον έξω κόσμο. Όταν παραιτείστε από υποχρεώσεις, αλλά και από δραστηριότητες που μπορεί να σας κάνουν να νιώσετε καλύτερα. Το αντίθετο αυτής της κατάστασης, που επίσης όμως θα σας υποδείξει ότι δε λειτουργεί η διεργασία πένθους, είναι η άρνηση να αποδεχθείτε τα συναισθήματά σας και να δείξετε στον περίγυρο πώς αισθάνεστε και η τάση να επιχειρήσετε να συνεχίσετε τη ζωή τη δική σας και της οικογένειας σαν να μην έχει συμβεί τίποτα. Γι’ αυτό άλλωστε και επισήμανα ήδη την ανάγκη για διατήρηση ισορροπιών. Αποδεχθείτε και το σοκ, αποδεχθείτε και την αδυναμία να ανταποκριθείτε σε υποχρεώσεις και να συμμετάσχετε σε δημιουργικές δραστηριότητες. Αποδεχθείτε την αποθάρρυνση, την απελπισία, την απογοήτευση, τη ματαίωση, τη θλίψη. Το να δημιουργήσετε όμως νέες ισορροπίες, προϋποθέτει να μην εγκλωβιστείτε σε καταστάσεις που υπαγορεύονται από το αίσθημα απελπισίας.

Ακριβώς αυτά είναι τα ζητούμενα και για τον/την έφηβο. Αν με λίγα λόγια σας προβληματίζει ο τρόπος με τον οποίο το παιδί σας πενθεί, τότε θα σας πρότεινα να αναζητήσετε βοήθεια από ειδικό της ψυχικής υγείας άμεσα. Σε ποια περίπτωση θα χρειαστείτε βοήθεια; Αν ο έφηβος φαίνεται αποσυρμένος, κλειστός και απόμακρος και δεν επιδιώκει επαφή με το περιβάλλον του. Αν κλείνεται συνέχεια στο δωμάτιό του και απομονώνεται από εσάς, την ευρύτερη οικογένεια και τους συνομηλίκους. Αν αρνείται να πάει στο σχολείο. Αν βλέπετε κατακόρυφη πτώση στις σχολικές του επιδόσεις και παραίτηση από δραστηριότητες όπου συμμετείχε πριν. Αν διακρίνετε μόνιμη απαισιοδοξία και αίσθημα ματαιότητας στα λεγόμενά του. Αν αυτοτραυματίζεται ή εκφράζει την επιθυμία να τερματίσει τη ζωή του. Αν από το σχολείο σάς μεταφέρεται μια εικόνα απόσυρσης και μειωμένης επένδυσης. Αν βλέπετε ότι δεν τρώει και δεν κοιμάται καλά, αν παραπονείται για συστηματικές σωματικές ενοχλήσεις ή και μόνιμο αίσθημα κόπωσης και έλλειψης ενέργειας. Αν είναι μόνιμα θυμωμένος ή και οργισμένος, επιθετικός και απρόβλεπτος. Αν ταυτίζεται με ομάδες που επιδίδονται σε παραβατικές συμπεριφορές. Αν εμπλέκεται σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, όπως για παράδειγμα χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών.

Κάποιες από τις παραπάνω εκδηλώσεις μπορεί να αποτελούν φυσιολογική διάσταση στη διεργασία του πένθους. Γι’ αυτό θα πρέπει να συνεκτιμηθεί και ο παράγοντας της διάρκειας και της έντασης των παρατηρούμενων από το περιβάλλον ιδιαιτεροτήτων στη συμπεριφορά του εφήβου. Ο ειδικός θα σας κατευθύνει ώστε να μπορέσετε να κρίνετε αν αυτές οι εκδηλώσεις του εφήβου υποκρύπτουν, είτε κάποια συναισθηματική διαταραχή σχετιζόμενη με το πένθος της οικογένειας, είτε έναν δυσλειτουργικό τρόπο έκφρασης της θλίψης του και του αισθήματος αδικίας για αυτό που συνέβη.

Παρόλο που η διεργασία του πένθους έχει χαρακτηριστικά μοναδικότητας και δε βιώνεται από όλους με τον ίδιο τρόπο, είναι σημαντικό να γνωρίζετε τι θεωρείται αναμενόμενο και ποιες εκδηλώσεις αποκλίνουν από το φυσιολογικό και χρήζουν κατάλληλης παρέμβασης.

Επίσης, χρειάζεται να αποδεχθείτε το γεγονός ότι το πένθος δεν είναι μια διαδικασία γραμμική. Έχει εξάρσεις και υφέσεις και συνοδεύεται από μεταπτώσεις και διακυμάνσεις στη διάθεση και το συναίσθημα. Αναγνωρίστε το δικαίωμα στον εαυτό σας και στα παιδιά σας να αισθάνεστε «μεγαλύτερη» ή «μικρότερη «θλίψη σε διαφορετικές περιστάσεις και το δικαίωμα να «ξεχνάτε» τη θλίψη σας και να δίνετε στον εαυτό τους και τη δυνατότητα για έκφραση χαράς παρά την απώλεια. Προσέξτε τις «πρώτες» μετά την απώλεια επετείους, όπως γενέθλια, γιορτές, επετείους οικογενειακών γεγονότων. Αποδεχτείτε την ένταση της θλίψης ως αναμενόμενη και φυσιολογική διάσταση για όλη την οικογένεια και αναζητήστε την πλαισίωση τέτοιων γεγονότων από άτομα του οικογενειακού και φιλικού σας περίγυρου.

Δώστε το περιθώριο στον/στην έφηβο να εκφραστεί ανοιχτά και με ειλικρίνεια για το πώς αισθάνεται, τι τον απασχολεί και τι τον ανησυχεί για το παρόν και το μέλλον του ίδιου και της οικογένειας. Αφήστε τον να σας ρωτήσει ό,τι του περνά από το μυαλό. Είναι πιο σημαντικό να ακούσετε τις ανασφάλειές του, παρά να έχετε κάποια απάντηση για αυτές. Μπορεί για παράδειγμα να σας ρωτήσει τι θα απογίνει αν πεθάνετε και εσείς. Μπορεί να σας ρωτήσει αν φταίει ο ίδιος για τον θάνατο του γονέα, ιδιαίτερα όταν η σχέση μεταξύ τους δεν ήταν θετική και βιώνει τον θάνατο ενοχικά. Μπορεί να εκφράσει τον φόβο για δική του αρρώστια ή και τον δικό του θάνατο.

Απενοχοποιήστε τον για τα δύσκολα και αρνητικά συναισθήματα που μπορεί να κυριαρχούν στη ζωή του αυτή την περίοδο. Δώστε του να καταλάβει ότι αυτά τα συναισθήματα είναι φυσιολογικό και αναμενόμενο μέρος της διεργασίας πένθους. Απενοχοποιήστε τον και για συναισθήματα χαράς που μπορεί να αισθάνεται σε ορισμένες περιστάσεις και δώστε του το περιθώριο να αναζητά καταστάσεις που του δίνουν το περιθώριο να περάσει καλά. Θα συνειδητοποιήσει έτσι ότι η θλίψη μπορεί να συνυπάρχει με ευχάριστα συναισθήματα και ότι αυτό είναι μία από τις πολλές αντιφάσεις της ζωής.

Κρατήστε ζωντανή την μνήμη του γονέα που έφυγε από τη ζωή. Μην αποφεύγετε συζητήσεις που αναφέρονται στον γονέα που χάσατε. Αντίθετα, ενθαρρύνετε τα παιδιά να μιλούν, να αναφέρονται στον γονέα που έχασαν. Μοιραστείτε μαζί τους αναμνήσεις μέσα από καθημερινές στιγμές που ανασύρουν κοινές σας οικογενειακές εμπειρίες. Θυμηθείτε ότι η αφήγηση είναι θεραπευτική. Θυμηθείτε ακόμα ότι η λέξη κλειδί είναι η σύνδεση. Σε έναν κόσμο όπου το αίσθημα ασφάλειας έχει διαταραχθεί, τα παιδιά και οι έφηβοι χρειάζεται να παραμένουν συνδεδεμένα και με τον γονέα που είναι εν ζωή και με τον γονέα που έχασαν. Ανατρέξτε σε φωτογραφίες και βίντεο, δημιουργήστε ιστορίες, αξιοποιήστε προσωπικά αντικείμενα, δημιουργήστε οικογενειακές τελετουργίες μνήμης.