«Θα γίνω ρεζίλι…» Η διαταραχή κοινωνικού άγχους στην εφηβεία

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

To πιθανότερο είναι να μην έχετε ακούσει την παραπάνω φράση από το παιδί σας, ακόμα και αν είστε γονείς εφήβου με διαταραχή κοινωνικού άγχους. Στην περίπτωση όμως που ο/η έφηβος εκφράζεται με αυτό τον τρόπο, είτε περιστασιακά, είτε συστηματικά, τότε θα σας προτείνω να αξιοποιήσετε το μήνυμα, διερευνώντας το περιεχόμενο του φόβου του/της ότι θα ντροπιαστεί. Δεν είναι εύκολο να ακούσουμε τον φόβο αυτό από τους εφήβους. Συνήθως οι έφηβοι δυσκολεύονται να εντοπίσουν και να εκφράσουν τους φόβους τους, ειδικά όταν οι φόβοι αυτοί συνδυάζονται με ένα εύθραυστο αίσθημα για τον εαυτό και την προσωπική επάρκεια.

Ακόμα όμως και αν δεν ακούσετε την έκφραση του φόβου του, είναι πολύ πιθανό να δείτε καταστάσεις που σηματοδοτούν την ύπαρξη τόσο σοβαρής δυσκολίας που να τοποθετεί τις φοβίες στο κλινικό φάσμα της διαταραχής.

Ως διαταραχή κοινωνικού άγχους, ορίζουμε τον υπερβολικό φόβο ενός ατόμου ότι θα ντροπιαστεί, ότι θα γίνει ρεζίλι, ότι θα υποστεί αρνητική κριτική από τους άλλους σε κοινωνικές καταστάσεις.

Η διαταραχή κοινωνικού άγχους είναι η πιο συχνά εμφανιζόμενη διαταραχή άγχους. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, εμφανίζεται στην διάρκεια της εφηβείας.

Είναι αναμενόμενο να υπάρχει ένας βαθμός άγχους σε κοινωνικές καταστάσεις, ιδιαίτερα σε όσες αφορούν την έκθεση του νεαρού ατόμου σε κοινό, την συνύπαρξη με άτομα που δεν γνωρίζει καλά, ή την ανταπόκριση σε άγνωστες καταστάσεις, ή ακόμα και σε κοινωνικές συνευρέσεις εκτός του κύκλου της οικογένειας που απαιτούν την εφαρμογή σύνθετων επικοινωνιακών δεξιοτήτων.

Αυτό που διαφοροποιεί όμως το φυσιολογικό άγχος από την κατάσταση που συνιστά διαταραχή, είναι τόσο η διαφορά στον βαθμό και την ένταση του άγχους και των συνοδευτικών συμπτωμάτων δυσφορίας που βιώνει το άτομο, όσο και στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του τρόπου σκέψης του.

Οι περισσότεροι έφηβοι βιώνουν κατά καιρούς κοινωνική ανασφάλεια που αντικατοπτρίζει τις αλλαγές της εφηβείας. Ωστόσο, όταν η ανασφάλεια προσλαμβάνει ιδιότητες διαταραχής, ο φόβος και το άγχος που βιώνει ο έφηβος είναι σε μεγάλο βαθμό δυσανάλογος των καταστάσεων και των προκλήσεων ζωής με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος. (Διαβάστε σχετικά στο efiveia.gr: «Έφηβος και κοινωνική ανασφάλεια»)

Ο συνδυασμός των αλλαγών της εφηβείας που κάνουν το άτομο να νιώθει πιο «ορατό» και εκτεθειμένο κοινωνικά, που ξυπνούν ανασφάλειες για την προσωπική επάρκεια, καθώς και ο αυξανόμενα σημαντικός ρόλος της ομάδας των συνομηλίκων, αποτελούν το υπόβαθρο για τη συχνή εμφάνιση της διαταραχής κοινωνικού άγχους στη διάρκεια αυτής της περιόδου της ζωής.

Αυτό λοιπόν που είναι πιθανό να δείτε, είναι σωματικά συμπτώματα δυσφορίας, όπως πονοκέφαλοι, πόνος και πίεση στο στομάχι, πίεση στο στήθος, ταχυκαρδία και μια σειρά άλλων σωματικών συμπτωμάτων που βιώνει ο έφηβος στην καθημερινότητά του. Είναι επίσης πολύ πιθανό να παρατηρήσετε ότι αυτά τα συμπτώματα τα βιώνει ο/η έφηβος σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό και ένταση πριν από σημαντικά γεγονότα στην ζωή του που περιλαμβάνουν την έκθεσή του σε δημόσιο χώρο. Για παράδειγμα, πριν από μία παρουσίαση εργασίας, ή πριν από μια σχολική γιορτή ή εκδρομή. Αυτές οι κοινωνικές καταστάσεις ανατρέπουν τα αναμενόμενα στοιχεία της γνώριμης στον έφηβο καθημερινότητας του σχολείου και της κοινωνικής του ζωής και πυροδοτούν τους μηχανισμούς του παθολογικού άγχους του.

Επιπλέον, αυτά τα συμπτώματα μπορεί να γίνουν κομμάτι της καθημερινότητας του εφήβου, αφού εδραιωθεί ως κατάσταση η διαταραχή κοινωνικού άγχους, με αποτέλεσμα την σταδιακά αυξανόμενη έκπτωση στην καθημερινή λειτουργικότητα του εφήβου.

Επειδή όμως τα σωματικά συμπτώματα δυσφορίας είναι δυνατόν να υποκρύπτουν διαφορετικές δυσκολίες του εφήβου, είναι κεντρικής σημασίας η σχέση και η σύνδεση μαζί του. Μόνο αν είστε συνδεδεμένοι, θα μπορέσετε να έχετε την πρόσβαση στον κόσμο του εφήβου που θα σας παρέχει μια ξεκάθαρη εικόνα για τις δυσκολίες του. Αν η μεταξύ σας σχέση δηλαδή σας παρέχει το «δικαίωμα» να ρωτήσετε με τι συσχετίζονται τα σωματικά συμπτώματα, τότε θα ανακαλύψετε αν ενεργοποιούνται μέσα από τον υπερβολικό φόβο για κοινωνικές καταστάσεις. Έτσι, θα μπορέσετε να βοηθήσετε τον έφηβο να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη του προς τον εαυτό του και τις δυνατότητές του να διαχειρίζεται με επάρκεια τις απαιτήσεις της κοινωνικής του ζωής και να επιδιώκει την ικανοποίηση των συναισθηματικών και κοινωνικών του αναγκών με τον τρόπο που του ταιριάζει και τον εκφράζει.

(Διαβάστε σχετικά στο efiveia.gr: («Ανεξήγητα σωματικά συμπτώματα στην εφηβεία… ή μήπως όχι και τόσο ανεξήγητα;»)

Όσο και αν δυσκολεύεται να ανοιχτεί ο έφηβος, το βέβαιο είναι ότι η ανοιχτή και θετική σχέση με τους γονείς θα τον βοηθήσει να μοιραστεί τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει, όχι φυσικά μέσα από πίεση, αλλά μέσα από την διακριτική παρακίνηση των γονέων και την διαβεβαίωση τους ότι είναι σε θέση να ακούσουν τι του συμβαίνει. Το να ακούσετε τον/την έφηβο, προϋποθέτει ανοιχτή στάση από πλευράς σας, προϋποθέτει δηλαδή το μήνυμα ότι “μπορώ να ακούσω ότι και αν έχεις να μου πεις. Δεν θα σε κατακρίνω, δεν θα σε κάνω να ντραπείς, δεν θα αμφισβητήσω την αξία σου και την επάρκεια σου, δεν θα σε κάνω να νιώσεις ακόμα πιο άσχημα για τις δυσκολίες σου”. Εξερευνήστε λοιπόν προσεκτικά τον κόσμο των δικών σας ανασφαλειών για την ζωή του παιδιού σας. Τον κόσμο των προσδοκιών σας για το “ποιος θα έπρεπε να είναι το παιδί σας”, και των προσδοκιών σας ακόμα για το πώς “θα έπρεπε να τα καταφέρνει”.

Εκτός όμως από τα σωματικά συμπτώματα που χτυπούν το καμπανάκι του κινδύνου και καλούν την οικογένεια και τον ίδιο τον/την έφηβο προς διερεύνηση, υπάρχουν και άλλες ενδείξεις που θα χρειαστεί να αξιολογήσετε προκειμένου να βοηθήσετε και τον ίδιο τον έφηβο να αναγνωρίσει, να ερμηνεύσει και να τροποποιήσει σκέψεις, αντιλήψεις και συμπεριφορές που εκφράζουν δυσλειτουργία.

Παρατηρήστε λοιπόν τη ζωή και την καθημερινότητα του παιδιού σας. Αν υπάρχει σημαντική επιβάρυνση που είναι πιθανό να σηματοδοτεί διαταραχή, θα είστε σε θέση μέσα από την διαίσθησή σας και την επικοινωνία με το παιδί σας, να εντοπίσετε τις δυσκολίες και να τις τοποθετήσετε μαζί με το παιδί σας στο κατάλληλο ερμηνευτικό πλαίσιο.

Σας υπενθυμίζω ότι κανένας δεν παρακινείται προς την αλλαγή μέσα από την καλλιέργεια αισθήματος ντροπής και ενοχής για τον εαυτό του. Κάνω αυτή την αυτονόητη, αλλά και απαραίτητη διευκρίνηση, επειδή βλέπω συχνά τους γονείς, μέσα από καλές προθέσεις και επιθυμία για διαχείριση των προκλήσεων, να υποβαθμίζουν τις δυσκολίες που βιώνει ο έφηβος και να ξεκινούν μια διαδικασία που οδηγεί σε υποτίμηση του εαυτού μέσα από το μήνυμα: «πώς είναι δυνατόν να μην μπορείς να κάνεις πράγματα που για τους άλλους είναι απλά;» Είναι παράδοξο ότι ενώ ο έφηβος ντρέπεται ήδη αρκετά και δεν χρειάζεται σε καμία περίπτωση να επιφορτιστεί με επιπλέον ντροπή, λαμβάνει αυτό ακριβώς το μήνυμα από τους γονείς του: «Καλά, δεν ντρέπεσαι να μην μπορείς να μιλήσεις μπροστά στην τάξη; Σιγά, πώς κάνεις έτσι; Καλά, δεν ντρέπεσαι να μην μπορείς να παραγγείλεις στο εστιατόριο;» Υπενθύμιση: Δε θα τον βοηθήσετε να ντρέπεται λιγότερο με το να του λέτε να ντραπεί!

Σε συνδυασμό με τα παραπάνω, θα σας υπενθυμίσω να μη χρησιμοποιείτε χιούμορ που εμπεριέχει ειρωνεία. «Ναι, μην τυχόν και πας να ρωτήσεις, θα σε δαγκώσουν…» Το χιούμορ θα το εντάξετε στην προσέγγιση των δυσκολιών, μόνο από τη στιγμή που θα είναι και ο ίδιος ο έφηβος σε θέση να διακωμωδήσει τον εαυτό του και να αναγνωρίσει την υπερβολή στο συναίσθημα και τις αντιδράσεις του.

Για να γίνει αυτό, θα πρέπει να έχει μπει ο έφηβος σε διαδικασία επίγνωσης που θα τον οδηγήσει να παρατηρήσει, τόσο τον εσωτερικό του κόσμο, όσο και την αλληλεπίδραση των εσωτερικών του διεργασιών με τον έξω κόσμο και τις κοινωνικές του προκλήσεις. Πώς διαμορφώνεται η καθημερινότητα του παιδιού σας; Πώς διαμορφώνεται η σχολική του ζωή; Βοηθήστε τον έφηβο να σας ανοιχτεί, να σας μιλήσει για τις σκέψεις του που αφορούν τον εαυτό του και τη σχέση του με τον κόσμο. Ο παράγοντας – κλειδί είναι η δημιουργία θετικού αισθήματος για τον εαυτό. Πριν δει τον εαυτό του μέσα στον κόσμο, ο έφηβος χρειάζεται να δει τον εαυτό του στον καθρέφτη. Το θετικό αίσθημα για τον εαυτό και, κατ’ επέκταση, για την θέση μας στον κόσμο, διαμορφώνεται φυσικά μόνο μέσα από την αποδοχή. Στο επόμενο άρθρο μου θα σας μιλήσω για τον ρόλο της οικογένειας στην εμφάνιση και διατήρηση των συμπτωμάτων και εκδηλώσεων του άγχους και τους τρόπους με τους οποίους μπορείτε να βοηθήσετε τον έφηβο που εμφανίζει διαταραχή κοινωνικού άγχους.