Γράφει στο efiveia.gr η MSc Κλινικής Ψυχολογίας-Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας-Ψυχοθεραπεύτρια Ρέα Δουμανά
ΟΙ «ΡΟΛΟΙ» ΤΟΥ BULLYING
Τα άτομα που συμμετέχουν σε περιστατικά βίας ή εκφοβισμού κατέχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τα οποία καθορίζουν και τους ρόλους του κύκλου του εκφοβισμού: αυτός που εκφοβίζει (θύτης), αυτός που εκφοβίζεται (θύμα) και ο παρατηρητής. Τα περιστατικά εκφοβισμού στο σχολικό περιβάλλον συνήθως πραγματοποιούνται μεταξύ δύο ατόμων, ή ακόμα και μεταξύ ατόμου και ομάδας. Αυτοί οι ρόλοι καθορίζουν και τον κύκλο του εκφοβισμού. Πιο συγκεκριμένα τα χαρακτηριστικά των ρόλων των ατόμων που συμμετέχουν σε περιστατικά βίας εκφοβισμού περιγράφονται παρακάτω:
- Αυτός που εκφοβίζει (Θύτης):
Τα παιδιά που εκφοβίζουν χρησιμοποιούν πιο συχνά τη βία στις σχέσεις τους με τα υπόλοιπα παιδιά, θυμώνουν πιο εύκολα ακόμα και για μια ασήμαντη αιτία και θέλουν να κυριαρχούν στην ομάδα των συνομηλίκων τους και γενικότερα στο περιβάλλον που βρίσκονται. Συνήθως έχουν μεγαλύτερη σωματική διάπλαση από τα άτομα που επιλέγουν να εκφοβίσουν. Χαρακτηρίζονται από χαμηλή συναισθηματική νοημοσύνη και ενσυναίσθηση και δεν μπορούν να μπουν στη θέση του άλλου ατόμου, αλλά ούτε και ενδιαφέρονται για τα συναισθήματα των άλλων ατόμων. Στοχεύουν στην «αναγνωρισιμότητα» και στην απόκτηση περαιτέρω «δύναμης», και λειτουργούν με απειλές προς τα άτομα που εκφοβίζουν, με στόχο στο να κερδίσουν ακόμα και ένα χαρτζιλίκι ή φαγητό, ή οτιδήποτε θεωρούν ότι θα τους φέρει ευχαρίστηση΄. Ίσως έχουν βιώσει τραυματικές εμπειρίες βίας στο οικογενειακό τους περιβάλλον και για το λόγο αυτό απλά μιμούνται τον τρόπο αυτό. Συνήθως έχουν χαμηλή σχολική επίδοση.
• Αυτός που εκφοβίζεται (Θύμα):
Τα παιδιά/έφηβοι που εκφοβίζονται είναι συνήθως χαμηλού προφίλ, είναι πολύ συναισθηματικά και κυριεύονται από συναισθήματα άγχους και ανασφάλειας. Είναι ντροπαλά με αποτέλεσμα να μην διεκδικούν αυτό που θέλουν και να υποχωρούν εύκολα. Δεν πιστεύουν στον εαυτό τους και φαίνεται να τα πηγαίνουν καλύτερα με άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Στο γενικότερο πλαίσιο τα παιδιά που εκφοβίζονται κατηγοριοποιούνται σύμφωνα με τις αντιδράσεις τους σε τρεις κατηγορίες:
- Στα άτομα εκείνα τα οποία ανταποκρίνονται με δυναμικό τρόπο έναντι του εκφοβισμού, διεκδικώντας τη θέση τους με σωστό τρόπο («σταμάτα να το κάνεις αυτό, με ενοχλείς»).
- Στα άτομα τα οποία αντιδρούν με θυμό και επιτίθενται στα παιδιά που εκφοβίζουν, με αποτέλεσμα να μπλέκονται σε έναν ατέρμονο κύκλο διενέξεων και καυγάδων.
- Στα άτομα τα οποία δέχονται με παθητικό τρόπο συμπεριφορές εκφοβισμού από τους συνομηλίκους τους χωρίς να αντιδρούν. Με αυτό τον τρόπο «προκαλούν» τα άτομα που εκφοβίζουν να επαναλάβουν την συμπεριφορά αυτή.
- Στα άτομα τα οποία, λόγω κάποιων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους «προκαλούν» το πείραγμα και τις συμπεριφορές εκφοβισμού από τους συνομηλίκους τους. Μία τέτοια ομάδα είναι τα άτομα που έχουν Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ), τα οποία λόγω της παρορμητικής τους συμπεριφοράς, προκαλούν χωρίς να το θέλουν διενέξεις με τους συνομηλίκους τους. Καμιά φορά λόγω της επιθετικότητας με την οποία κα αντιδρούν χάνουν το δίκιο τους και μπορούν να πάρουν στα μάτια των ενηλίκων τον ρόλο του δράστη. Έχει αναφερθεί στην επιστημονική βιβλιογραφία ότι τα άτομα με ιδιαίτερες μαθησιακές δυσκολίες, τα παιδιά με χαμηλή λειτουργικότητα και παιδιά με σωματική αναπηρία, έχουν 3 φορές περισσότερες πιθανότητες να πέσουν θύματα εκφοβισμού.
• Παρατηρητές:
- 1Η ΟΜΑΔΑ: υποστηρίζουν το θύτη με γέλια, χειροκροτήματα και άλλες μορφές επιδοκιμασίας ( νιώθουν κι αυτοί δυνατοί…)
- 2Η ΟΜΑΔΑ: απομακρύνονται από τη σκηνή και κάνουν ότι δεν είδαν τίποτα
- 3Η ΟΜΑΔΑ: θυματοποιούνται, τρομοκρατούνται, «παγώνουν» (συνήθως παιδιά που έχουν το ίδιο προφίλ με το θύμα )
- 4Η ΟΜΑΔΑ: δεν ξέρουν τι να κάνουν, νιώθουν εγκλωβισμένοι και δεν παίρνουν θέση ( δεν πιστεύουν ότι με το να το πεις κάπου θα αλλάξει κάτι. Νομίζουν ότι η αναφορά ενός περιστατικού εκφοβισμού, αποτελεί «κάρφωμα»)
- 5Η ΟΜΑΔΑ: προσπαθούν να βοηθήσουν το θύμα, αποδοκιμάζουν το θύτη και τρέχουν να φέρουν βοήθεια
ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ
Οι επιπτώσεις των συμπεριφορών βίας και εκφοβισμού είναι σημαντικές για τα άτομα που έχουν συγκεκριμένους ρόλους στον κύκλο του εκφοβισμού.
- Επιπτώσεις στα άτομα που εκφοβίζονται : Τα άτομα που εκφοβίζονται έχουν πιθανότητα να αναπτύξουν κάποια από τα παρακάτω χαρακτηριστικά:
- Να παρουσιάσουν σωματικά προβλήματα
- Να νιώθουν αγωνία για τις κοινωνικές τους σχέσεις
- Να έχουν λίγους φίλους
- Να μη θέλουν να πάνε στο σχολείο ή να μην τα πηγαίνουν καλά στο σχολείο
- Μερικά παιδιά τα «σημαδεύει» η συγκεκριμένη συμπεριφορά με αποτέλεσμα να διαχειριστούν την κατάσταση και επομένως την καθημερινότητά τους με αποτέλεσμα να αποσύρονται και να οδηγούνται στην κοινωνική και σχολική απομόνωση.
Όλες οι συνέπειες για τα άτομα αυτά συνοψίζονται στο παρακάτω σχήμα.
Σε όλο αυτό το φαινόμενο παίζει ρόλο η ευαισθησία της προσωπικότητας, η λειτουργία της οικογένειας και η εκπαίδευση στη διαχείριση των συμπεριφορών αυτών.
- Επιπτώσεις στα άτομα που εκφοβίζουν (Δράστες): Τα παιδιά που εκφοβίζουν, οι δράστες, λόγω του ότι δεν μπορούν να διαχειρισθούν τον θυμό τους, και δρουν παρορμητικά, δυνητικά ενέχουν τον κίνδυνο να εμφανίσουν παραβατικές συμπεριφορές και δυσκολίες στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη (επόμενο σχήμα).
- Επιπτώσεις στους παρατηρητές: Τα παιδιά αυτά νιώθουν ότι θα μπορούσαν να είναι τα ίδια στη θέση του θύματος και φοβούνται πολύ. Μπορεί ακόμη να νιώθουν άγχος και ανασφάλεια, θλίψη, αδυναμία και αποτυχία, θεωρούν αρνητικό το κλίμα στο σχολείο και τέλος μπορεί και να μην έχουν καλή σχολική επίδοση.
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία ιδιαίτερα μεγάλη διερεύνηση του φαινομένου του εκφοβισμού (bullying), καθώς η εξάπλωσή του έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις εντός και εκτός σχολικού πλαισίου, αφού επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του ατόμου. Η διεθνής επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρει ότι οι συμπεριφορές εκφοβισμού στα σχολεία εξαρτάται από το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού. Στην ηλικία 11-13 ετών παρατηρείται περισσότερη σωματική βία, ενώ καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν ηλικιακά χρησιμοποιούν άλλους τρόπους εκφοβισμού (λεκτική βία, διαδικτυακό εκφοβισμό, κλπ). Τα αγόρια φαίνεται να εμπλέκονται περισσότερο σε περιστατικά βίας και εκφοβισμού, λαμβάνοντας είτε το ρόλο του δράστη, είτε τον ρόλο του θύματος (CohnandCanter, 2003; Nanseletal., 2001; NorthwestRegionalEducationalLaboratory, 2001) (NorthwestRegionalEducationalLaboratory, 2001; Olweus, 1993). Ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο τα αγόρια και τα κορίτσια εμπλέκονται σε περιστατικά βίας εξαρτάται από τον τρόπο που ορίζεται ο εκφοβισμός (εμφανή σωματική επιθετικότητα ή και άλλες μορφές βίας) (NorthwestRegional Educational Laboratory, 2001). Πιο συγκεκριμένα η άμεση σωματική βία είναι περισσότερο χαρακτηριστικό των αγοριών ενώ η διάδοση φημών, μέσω διαδικτύου είναι χαρακτηριστικό των κοριτσιών. Η λεκτική βία είναι εκείνη που κατέχει τα πρωτεία και στα δύο φύλα (Ahmad&Smith, 1994; Craig&Pepler, 1997; Berthold&Hoover, 2000).
Τα υψηλότερα ποσοστά σχολικού εκφοβισμού εμφανίζονται στις ηλικίες των 11-13 ετών (Eslea&Ress, 2001). Όσον αφορά την Ελλάδα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.), το 8,7% των μαθητών εκφοβίζει, ενώ το 7,45% δέχεται συμπεριφορές εκφοβισμού (Γιαννακοπούλου, 2010).
Συμπερασματικά:
- Στο δημοτικό σχολείο, πιο συνηθισμένες μορφές εκφοβισμού αφορούν σωματική και λεκτική βία, καθώς και άσχημη συμπεριφορά.
- Στην Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ο εκφοβισμός επικεντρώνεται γύρω από την διαφορετικότητα ως προς την εθνικότητα, το φύλο, καθώς και την διαφορετική κουλτούρα, η οποία μπορεί και να διαμορφώσει μία μειονότητα.
- Η έκφραση και η επικοινωνία ενός παιδιού-εφήβου στο σχολικό περιβάλλον καθορίζεται από το οικογενειακό του περιβάλλον (πρότυπο επικοινωνίας, μάθησης, αίσθημα ασφάλειας). Η χρήση των βίαιων συμπεριφορών ως πρότυπο αντιμετώπισης δυσκολιών ά ακόμα και παθητικής αποδοχής της βίας (π.χ τιμωρητικά), έχει τη βάση της στο οικογενειακό πλαίσιο.
- Η έκφραση συμπεριφορών εκφοβισμού, καθορίζεται από το σχολικό πλαίσιο.
- Η ατιμωρησία των δραστών δημιουργεί αίσθημα ανασφάλειας στα θυματοποιημένα άτομα.
- Η άρνηση για το σχολείο αποτελεί σημάδι εκφοβισμού ιδιαίτερα για τις μικρές ηλικίες, ενώ τα μεγαλύτερα παιδιά, προσπαθούν να λύσουν τις διαφορές τους μόνα τους.
- Από τις απαντήσεις των συμμετεχόντων φάνηκε η ανάγκη για κοινή δράση σχολείου-οικογένειας για την αντιμετώπιση των συμπεριφορών εκφοβισμού στο σχολείο.
Όλη η έρευνα είναι αναρτημένη στο διαδίκτυο στην ηλ. Δνση: (https://www.minedu.gov.gr/publications/docs2016/08_03_16_ereyna_bulling.doc )