Γράφει στο efiveia.gr η MSc Κλινικής Ψυχολογίας-Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας-Ψυχοθεραπεύτρια Ρέα Δουμανά
«Ο Άκης είναι 13 ετών και μετακόμισε από μία άλλη πόλη της Ελλάδας στην Αθήνα και πηγαίνει στην Α’ Γυμνασίου. Ως χαρακτήρας είναι εσωστρεφής, και χαμηλού προφίλ. Προσπαθεί να ανταπεξέλθει στις εκπαιδευτικές απαιτήσεις του σχολείου με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και προσπαθεί να κάνει παρέα με τους συνομηλίκους του στα διαλείμματα και να συμμετέχει στις σχολικές δραστηριότητες. Κανείς όμως από τους συμμαθητές της όμως δεν του δίνει ιδιαίτερη σημασία και ο ίδιος λέει ότι τον κοιτάζουν όλοι περίεργα στο διάλειμμα και κρυφογελούν μεταξύ τους. Ο ίδιος έχει αποσυρθεί από κάθε προσπάθεια επικοινωνίας και πιστεύει πως κανείς δεν τον θέλει για παρέα … Μία μέρα κάποια παιδιά στο σχολείο, στο διάλειμμα, τον πείραζαν συνεχώς για την εξωτερική του εμφάνιση… τους είπε να σταματήσουν γιατί ενοχλείται από τα σχόλιά τους…..αλλά εκείνα τα παιδιά συνέχιζαν! Από τότε κάθε ημέρα στο σχολείο για τον Άκη είναι δύσκολη έχοντας να αντιμετωπίσει τη κλίκα των συμμαθητών του. Ο Άκης έχει κλειστεί στον εαυτό του και αργεί να πάει στο σχολείο… κάνει πολλές απουσίες και η σχολική του επίδοση έχει πέσει. Δεν μιλάει σε κανέναν γι αυτό που τον απασχολεί, ώσπου μία μέρα τον προσεγγίζει ένας μαθητής της Β’ Γυμνασίου…. Ενδιαφέρεται να μάθει τι έχει συμβεί.»
Ως κοινωνικό φαινόμενο ο εκφοβισμός και οι συμπεριφορές βίας επιφέρουν δυσλειτουργική κοινωνική, συναισθηματική και ψυχική ανάπτυξη στο άτομο. Είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, το οποίο είναι το αποτέλεσμα αλληλεπιδράσεων ατομικών (διαπροσωπικών) και περιβαλλοντικών (οικογένεια, κοινωνία, σχολικό περιβάλλον) παραγόντων (Σχήμα 1). Με βάση τους παράγοντες αυτούς θα αναφερθούν παρακάτω συνοπτικά και οι παράγοντες προστασίας συμπεριφορών βίας και εκφοβισμού.
- Ατομικοί Παράγοντες που σχετίζονται με την εκδήλωση του εκφοβισμού: φύλο, ηλικία,
χαρακτηριστικά προσωπικότητας, γενετικό προφίλ, καθώς και ταχαρακτηριστικά των εμπλεκόμενων ατόμων.
Το μοντέλο το οποίο αιτιολογεί τους παράγοντες της επιθετικής συμπεριφοράς, βασίζεται στους παράγοντες πρόβλεψης, οι οποίοι παίζουν καθοριστικό ρόλο στην πρόληψη-πρόβλεψη των επιθετικών συμπεριφορών. Επομένως θα μιλήσουμε για τους παράγοντες κινδύνου και προστασίας. Οι πρώτοι καθορίζουν τις πιθανότητες ανάπτυξης προβληματικών συμπεριφορών στο παιδί/έφηβο, ενώ οι δεύτεροι, περιγράφουν τις πιθανότητες μη εμφάνισης συμπεριφορών βίας. Όσο οι παραγοντες κινδύνου αυξάνονται, τόσο οι προστατευτικοί παράγοντες μειώνονται. Οι ατομικοί παράγοντες είναι ένα μείγμα ενδοπροσωπικών και διαπροσωπικών στοιχείων:
Α. Ενδοπροσωπικοί Παράγοντες
Η έλλειψη ενσυναίσθησης, καθώς και η παρορμητική συμπεριφορά η οποία δεν μπορεί να ελεγχθεί σε συνδυασμό με την μειωμένη κοινωνικότητα και μειωμένη σχολική προσαρμογή, μπορούν να οδηγήσουν στην εκδήλωση συμπεριφορών εκφοβισμού.
Β. Διαπροσωπικοί Παράγοντες
Η απόρριψη και η μη αποδοχή από τους συνομηλίκους είναι ο βασικότερος αιτιολογικός παράγοντας για την εκδήλωση συμπεριφορών εκφοβισμού είτε με τον ρόλο αυτού που εκφοβίζει (θύτης), είτε με τον ρόλο αυτού που εκφοβίζεται (θύμα).
Γ. Άλλοι Ατομικοί Παράγοντες
Σύμφωνα με την Διεθνή έρευνα HBSC (2010), τα αγόρια έχουν υψηλότερα ποσοστά εκδήλωσης συμπεριφορών βίας και εκφοβισμού, γεγονός το οποίο και αιτιολογείται τόσο σε γονιδιακή όσο και σε πολιτιστική-πολιτισμική βάση. Η γενετικοί παράγοντες (γονίδια) φαίνεται να επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ατόμων. Η συμπεριφορές βίας και εκφοβισμού ενεργοποιούν τον μηχανισμό αντίδρασης σε καταστάσεις στρες (άγχος). Ως απόρροια αυτών των μηχανισμών είναι η μειωμένη αντίσταση και αυτοσυγκράτηση. Ωστόσο η έκφραση συμπεριφορών ενός ατόμου δεν είναι το αποτέλεσμα μόνο του γονιδιακού του προφίλ, αλλά και η αλληλεπίδραση με άλλους παράγοντες, όπως η οικογένεια, η κοινωνία, το σχολείο. Ως προς την εκδήλωση συμπεριφορών βίας, τα μικρότερα παιδιά (παιδιά πρώτων τάξεων δημοτικού) φαίνεται να ασκούν σωματική βία περισσότερο, ενώ μεγαλύτερα παιδιά (τελευταίες τάξεις δημοτικού), χρησιμοποιούν περισσότερο τη λεκτική βία. Η απομόνωση από τους συνομήλικους, καθώς και η συναισθηματική βία, συναντάται περισσότερο στην εφηβική ηλικία. Τα παιδιά άλλων εθνικοτήτων, διαφορετικής θρησκευτικής πεποίθησης και γενικότερα παιδιά με μαθησιακή και σωματική δυσκολία τείνουν να έχουν περίπου τριπλάσια πιθανότητα να πέσουν θύματα εκφοβισμού. Τα ΜΜΕ με το υλικό που προβάλλουν ενισχύουν τις κοροϊδευτικές και χλευαστικές συμπεριφορές, καθώς και την έκφραση σωματικής βίας. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Socialmedia: facebook, skype, instagram, κλπ), ως μέσο επικοινωνίας που χρησιμοποιείται κατά κόρον από μεγαλύτερα παιδιά και εφήβους, είναι το όπλο μέσα από το οποίο πολλά παιδιά και έφηβοι το χρησιμοποιούν για να εκφοβίσουν και να επιτεθούν σε συνομηλίκους τους, χρησιμοποιώντας την ανωνυμία που τους παρέχει το διαδίκτυο.
Ένα ερώτημα που θα μπορούσε να τεθεί είναι εάν υπάρχει διαφοροποίηση στα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών που δέχονται (θύματα) ή διαπράττουν συμπεριφορές εκφοβισμού (θύτες). Η επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρει ότι τα παιδιά που θυματοποιούνται χαρακτηρίζονται από καταθλιπτικό συναίσθημα, άγχος και κατ’ επέκταση φόβο, χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη διεκδικητικότητας και συναισθήματα κατωτερότητας. Τα «παθητικά θύματα» είναι παιδιά που διαχωρίζονται για την παθητικότητά τους και «προκαλούν» κατά κάποιο τρόπο τον εκφοβισμό τους. Είναι ζωηρά και ενεργητικά παιδιά τα οποία δέχονται επαναλαμβανόμενα πειράγματα, με αποτέλεσμα να στρέφονται στον εαυτό τους και να γίνονται εσωστρεφή. Ο Olweusαναφέρει ότι περίπου το 14% των θυμάτων εκφοβισμού έχουν τα χαρακτηριστικά του «παθητικο-επιθετικού θύματος». Στον αντίποδα τα παιδιά δράστες χαρακτηρίζονται από βίαιη συμπεριφορά, αίσθημα κατωτερότητας, με μειωμένη ενσυναίσθηση και γενικότερα μειωμένη κοινωνική αντίληψη. Προέρχονται είτε από οικογένειες που χρησιμοποιούν τιμωρητικά μέσα και βία, είτε από δίχως οριοθέτηση οικογενειακό πλαίσιο. Επιδιώκουν την αναγνώριση από τους συνομηλίκους τους μέσα από ένα πλαίσιο βίας, προκειμένου να επιβεβαιωθούν ότι αξίζουν ως άτομα. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι πολλές φορές τα άτομα τα οποία συμπεριφέρονται βίαια, κάποια στιγμή στο παρελθόν είχαν δεχτεί εκφοβισμό. Επομένως έγινε μία αντιστροφή των ρόλων στο ίδιο άτομο.
- Περιβαλλοντικοί παράγοντες
Α. Οικογένεια
Η σχέσεις στο οικογενειακό πλαίσιο καθώς και τα δυναμικά που αναπτύσσονται, παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην περαιτέρω ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού-εφήβου. Η οικογένεια είναι το πρώτο «κοινωνικό» πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται από την στιγμή που γεννιέται ένα άτομο και είναι το πλαίσιο εκείνο μέσα από το οποίο θα υιοθετήσει πεποιθήσεις τις οποίες θα αναπτύξει με βάση τη δική του προσωπικότητα ως ενήλικος. Οι συναισθηματικοί δεσμοί που δημιουργούνται, ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούν τα άτομα της οικογένειας, ο τρόπος διαχείρισης δυσκολιών, είναι κάποιοι από τους παράγοντες που συντελούν στην ενίσχυση η μη των συμπεριφορών βίας. Η αντιμετώπιση του παιδιού από τον γονέα, καθώς και ο τρόπος επικοινωνίας των γονέων, του δίνει τις βάσεις για την ορθή επικοινωνία με τους συνομηλίκους του. Η τιμωρίες και η έλλειψη ανοχής στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένα παιδί, συμβάλλουν στην υιοθέτηση επιθετικής συμπεριφοράς. Στον αντίποδα, η υπερπροστατευτικότητα και ο υπεργονεϊσμός (γονείς ελικόπτερα), συντελούν στην ενίσχυση της χαμηλής αυτοεκτίμησης ενός παιδιού, λόγω της καλλιέργειας αισθήματος έλλειψης αυτοκυριαρχίας, διεκδικητικότητας και αυτονομίας σε θέματα που αφορούν τους συνομήλικούς του. Το άτομο δεν αναπτύσσει ψυχική ανθεκτικότητα (resilience) και θυματοποιείται πολύ εύκολα από το περιβάλλον του.
Β. Οι Συνομήλικοι
Αν και το πρώτο πλαίσιο κοινωνικοποίησης στη ζωή ενός παιδιού αρχίζει από την οικογένεια, στη συνέχεια και το παιδί καθώς μεγαλώνει εντάσσεται σε ομάδες συνομηλίκων. Οι ομάδες αυτές δημιουργούνται ανάμεσα σε παιδιά ιδίου φύλου συνήθως και υιοθετούνται συγκεκριμένες συμπεριφορές στον τρόπο επικοινωνίας τους. Οι συμπεριφορές αυτές παίζουν καθοριστικό ρόλο στην έκφραση ή μη συμπεριφορών βίας και εκφοβισμού. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι συμπεριφορές εκφοβισμού ενισχύονται όταν υπάρχει μία ομάδα συνομηλίκων παρατηρητών οι οποίοι με τον τρόπο τους καλλιεργούν τέτοιου είδους συμπεριφορές. Η συμπεριφορά μαθαίνεται…. επομένως εάν κάποια άτομα έχουν μάθει να συμπεριφέρονται χρησιμοποιώντας την βία, τότε η συμπεριφορά αυτή υιοθετείται σε κάθε στάδιο επικοινωνίας με τα άλλα άτομα (συνομήλικοι).
Γ. Το Σχολείο
Το σχολικό πλαίσιο αποτελεί την 2η οικογένεια του παιδιού. Είναι ο χώρος μέσα στον οποίο ένα παιδί αναπτύσσει όχι μόνο το μορφωτικό του επίπεδο, αλλά και την ψυχοκοινωνική του υγεία. Η επίδοση ενός μαθητή, ο βαθμός σχέσης με το σχολικό πλαίσιο, το κλίμα που επικρατεί μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών, καθώς και οι συμπεριφορά των εκπαιδευτικών μεταξύ τους και προς τους μαθητές, αποτελούν παράγοντες οι οποίοι μπορούν να επηρεάσουν την εκδήλωση συμπεριφορών εκφοβισμού.