- Γιατί αρέσει στους εφήβους να καταναλώνουν πολλά χρήματα; Πώς να τους μάθετε να διαχειρίζονται σωστά τα χρήματά τους; - 7 Μαΐου 2021
- Διαχείριση χρόνου: Πόσο σημαντικό είναι να διαχειρίζονται σωστά οι έφηβοι το χρόνο τους; Πώς μπορούν οι γονείς να τους βοηθήσουν; - 5 Απριλίου 2021
- Είναι η νέα γενιά λιγότερο σκεπτόμενη και δημιουργική; Και τι σχέση έχει η χρήση οθονών; - 5 Μαρτίου 2021
Γράφει στο efiveia.gr η Ψυχολόγος Χριστίνα Πολυδώρου
Πολλοί έφηβοι δεν κοιμούνται αρκετά, λόγω του φορτωμένου με υποχρεώσεις προγράμματός τους ή επειδή περνούν πολλές ώρες και μέχρι αργά τη νύχτα μπροστά σε οθόνες. Ακόμα και όταν προσπαθούν να πέσουν για ύπνο νωρίς καταλήγουν να μένουν ξύπνιοι στο κρεβάτι για ώρες.
Καθώς περνά ο καιρός, νύχτες με μειωμένες ώρες ύπνου μπορεί να οδηγήσουν σε διαταραχές ύπνου. Έφηβοι που πάσχουν από κάποια διαταραχή ύπνου δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν, να μελετήσουν και να αποδώσουν αποτελεσματικά. Παράλληλα, είναι πιθανό να έχουν αλλαγές στη διάθεσή τους, ακόμα και κατάθλιψη.
Ο ύπνος αποτελεί τροφή για τον εγκέφαλο. Καθώς κοιμόμαστε, λαμβάνουν χώρα σημαντικές σωματικές και εγκεφαλικές λειτουργίες. Ο μη επαρκής ύπνος ή η κακή ποιότητά του μπορεί να γίνει βλαβερή. Όσοι υποφέρουν από έλλειψη ύπνου έχουν κακή διάθεση, και η απόδοσή τους είναι μειωμένη. Η υπνηλία επηρεάζει τις σχέσεις με την οικογένεια και τους φίλους.
Πιο συγκεκριμένα:
- Ο ύπνος είναι ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο, τόσο όσο και η αναπνοή, το νερό και το φαγητό. Επηρεάζει ακόμα και τη διατροφή και τη διαχείριση του άγχους στους εφήβους.
- Βιολογικοί παράγοντες μεταφέρουν αργότερα την ώρα του ύπνου και του ξυπνήματος στους εφήβους, που σημαίνει ότι είναι φυσιολογικό να μην μπορούν να κοιμηθούν πριν τις 11μ.μ. και να ξυπνήσουν νωρίς.
- Οι έφηβοι χρειάζονται γύρω στις 8 με 10 ώρες ύπνου κατά τη διάρκεια της νύχτας ώστε να αποδίδουν καλύτερα. Οι περισσότεροι δεν κοιμούνται αρκετά. Μια πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι μόνο το 15% των εφήβων κοιμάται 8,5 ώρες κάθε βράδυ καθημερινής (που την επόμενη έχει σχολείο).
- Οι έφηβοι συνηθίζουν να μην έχουν σταθερό πρόγραμμα ύπνου μέσα στη βδομάδα. Συνήθως μένουν ξύπνιοι μέχρι αργά τη νύχτα και ξυπνούν πολύ αργά τα Σαββατοκύριακα. Αυτό βλάπτει το βιολογικό τους ρολόι και επηρεάζει την ποιότητα του ύπνου τους.
- Αρκετοί έφηβοι πάσχουν από κάποια διαταραχή ύπνου (όπως ναρκοληψία, αϋπνία, σύνδρομο ανήσυχων άκρων ή υπνική άπνοια).
Συνέπειες «κακού» ύπνου
Ο ελλιπής ύπνος ή κάποια διαταραχή ύπνου ενδέχεται να:
- Μειώσει την ικανότητα για μάθηση, ακρόαση, συγκέντρωση και επίλυση προβλημάτων. Μπορεί να κάνει τον έφηβο να ξεχνά σημαντικές πληροφορίες όπως ονόματα, αριθμούς, ημερομηνίες κλπ.
- Κάνει τους εφήβους πιο επιρρεπείς στα σπυράκια. Η έλλειψη ύπνου μπορεί να οδηγήσει σε ακμή ή άλλες δερματικές παθήσεις.
- Οδηγήσει σε επιθετική ή ανάρμοστη συμπεριφορά, όπως τσακωμούς με φίλους ή αγενείς αντιδράσεις σε καθηγητές ή οικογένεια.
- Οδηγήσει τους εφήβους στην υπερφαγία ή την κατανάλωση ανθυγιεινών φαγητών όπως γλυκά και υδατάνθρακες.
- Μεγεθύνει την επίδραση του αλκοόλ και να οδηγήσει σε υπερκατανάλωση καφεΐνης και νικοτίνης.
- Κάνει τους εφήβους πιο επιρρεπείς σε ασθένειες.
Τι συμβαίνει κατά τη διάρκεια του ύπνου;
Καθώς κοιμόμαστε ο εγκέφαλός μας περνά από 5 στάδια ύπνου. Μαζί τα στάδια 1,2,3,4 και REM μας κάνουν έναν κύκλο ύπνου. Ένας τέτοιος κύκλος ύπνου διαρκεί 90 με 100 λεπτά. Επομένως, κατά τη διάρκεια του βραδυνού ύπνου ο άνθρωπος κάνει 4-5 κύκλους ύπνου.
Τα στάδια 1 και 2 αποτελούν περιόδους ελαφρύ ύπνου, από τον οποίο μπορούμε να ξυπνήσουμε εύκολα. Κατά τη διάρκεια των σταδίων αυτών μειώνεται η κινητικότητα των ματιών και σταδιακά σταματά, πέφτουν οι ρυθμοί της καρδιάς και της αναπνοής και μειώνεται η θερμοκρασία του σώματος.
Τα στάδια 3 και 4 είναι αυτά του βαθύ ύπνου. Είναι πιο δύσκολο να ξυπνήσει κάποιος κατά τη διάρκεια αυτών των σταδίων. Και όταν ξυπνήσει είναι δυνατό να είναι μπερδεμένος για κάποια λεπτά. Πρόκειται για τα πιο αναζωογονητικά στάδια. Τότε το σώμα εκκρίνει ορμόνες που έχουν να κάνουν με την ανάπτυξη.
Το τελικό στάδιο του ύπνου, ο ύπνος REM χαρακτηρίζεται από έντονη κινητικότητα των ματιών. Κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου, η αναπνοή γίνεται γρήγορη, η καρδιά χτυπά ταχύτερα και οι μύες είναι ακίνητοι. Τότε είναι που βλέπουμε τα πιο ζωντανά όνειρα.
Διαταραχές που σχετίζονται με το ύπνο
Έρευνες έχουν δείξει ότι οι έφηβοι χρειάζονται 8,5-9 ώρες ύπνου κατά τη διάρκεια της νύχτας. Επομένως, ένας έφηβος που καλείται να ξυπνήσει στις 7.00π.μ. για το σχολείο θα πρέπει να κοιμηθεί στις 10.00μ.μ. για να εξασφαλίσει το ύπνο που χρειάζεται. Οι περισσότεροι έφηβοι όμως δυσκολεύονται να κοιμηθούν νωρίς, ακόμα και αν ξαπλώσουν στο κρεβάτι. Και αυτό δε συμβαίνει μόνο επειδή δεν θέλουν. Ο εγκέφαλός τους φυσιολογικά λειτουργεί σε άλλο πρόγραμμα και εκείνη τη ώρα δεν είναι έτοιμος να κοιμηθεί.
Κατά τη διάρκεια της εφηβείας, το βιολογικό ρολόι επαναπρογραμματίζεται, κάνοντας τους εφήβους να κοιμούνται αργότερα από ότι συνήθιζαν το βράδυ και να ξυπνούν αργότερα το πρωί. Αυτό οφείλεται στο ότι η μελατονίνη (ορμόνη που παράγεται πριν και κατά τη διάρκεια του ύπνου) παράγεται από το εγκέφαλό τους αργότερα από ότι στα παιδιά και τους ενήλικες. Γι’ αυτό οι έφηβοι δυσκολεύονται να κοιμηθούν νωρίς και να ξυπνήσουν στην ώρα τους το πρωί.
Μερικές φορές, αυτή η αργοπορία στο βιολογικό ρολόι επηρεάζει την καθημερινότητα και τις δραστηριότητες των εφήβων. Στις περιπτώσεις αυτές ονομάζεται σύνδρομο καθυστερημένης έναρξης του ύπνου (DSPD), γνωστό και ως σύνδρομο της κουκουβάγιας. Και εάν ο έφηβος που εμφανίζει τέτοιες δυσκολίες παίρνει και συσκευές με οθόνες μαζί του στο κρεβάτι, το φως της οθόνης μπορεί να επηρεάσει το βιολογικό του ρολόι περισσότερο, με αποτέλεσμα να δυσκολευτεί ακόμα περισσότερο να κοιμηθεί.
Οι αλλαγές στο βιολογικό ρολόι όμως δεν είναι οι μόνοι λόγοι που οι έφηβοι χάνουν τον ύπνο τους. Υπάρχου και άλλες περιπτώσεις που μπορεί να οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα.
Αϋπνία
Πολλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν προβλήματα αϋπνίας (δυσκολίας να κοιμηθούν ή να παραμείνουν σε κατάσταση ύπνου). Η συχνότερη αιτία της αϋπνίας είναι το στρες. Αλλά υπάρχουν πολλά άλλα πράγματα που θα μπορούσαν να προκαλέσουν αϋπνία, όπως οργανικά αίτια (πρόβλημα με το διάφραγμα, κρυολόγημα, πονοκέφαλος κλπ), συναισθηματικές δυσκολίες (οικογενειακά προβλήματα, προβλήματα στις σχέσεις κλπ), ακόμα και συνθήκες στο περιβάλλον που δυσκολεύουν το ύπνο (πολύ ζεστό ή κρύο δωμάτιο, έντονο φως, φασαρία κλπ).
Όταν το πρόβλημα της αϋπνίας διαρκεί για πάνω από ένα μήνα συνεχόμενα, οι γιατροί το αποκαλούν «χρόνια αϋπνία». Η χρόνια αϋπνία προκαλείται από διάφορες αιτίες, όπως κάποια ασθένεια, ψυχική νόσος, παρενέργεια κάποιου φαρμάκου ή χρήση ουσιών. Η χρόνια αϋπνία στους εφήβους μπορεί να αντιμετωπιστεί από κάποιο γιατρό ή επαγγελματία ψυχολόγο.
Κάποιοι έφηβοι που ανησυχούν ιδιαίτερα για το πρόβλημα της αϋπνίας που αντιμετωπίζουν κάνουν από μόνοι τους τα πράγματα χειρότερα. Μια σύντομη περίοδος αϋπνίας μπορεί να φτάσει να διαρκεί πολύ περισσότερο αν ο έφηβος είναι ανήσυχος για το αν θα μπορέσει να κοιμηθεί και για το ότι νιώθει κουρασμένος όλη την ημέρα. Αυτού του είδους η αϋπνία ονομάζεται ψυχοφυσιολογική αϋπνία.
PLMD (διαταραχή περιοδικής κίνησης των άκρων) και RLS (το σύνδρομο των ανήσυχων άκρων)
Έφηβοι με PLMD (periodic limb movement disorder) ή RLS (restless legs syndrome) δυσκολεύονται να ξεκουραστούν καθώς ο ύπνος τους διακόπτεται από κινήσεις των ποδιών (και σπανιότερα των χεριών τους).
Η διαταραχή περιοδικής κίνησης των άκρων (PLMD) είναι μια διαταραχή ύπνου κατά την οποία ο ασθενής κινεί χωρίς να το θέλει τα άκρα του κατά τη διάρκεια του ύπνου του και αυτό δημιουργεί προβλήματα στον ύπνο του. Λέμε χωρίς να το θέλει γιατί δεν έχει επίγνωση της κίνησης αυτής και λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια του ύπνου και μόνο. Συχνά ο έφηβος ξυπνά λόγω της κίνησης αυτής.
Από την άλλη το σύνδρομο των ανήσυχων άκρων (RLS) αποτελεί διαταραχή του ύπνου που προκαλεί μια έντονη συχνά ακατανίκητη επιθυμία για κίνηση των άκρων (συχνότερα των ποδιών) που συχνά συνοδεύεται από διάφορες αισθήσεις όπως δυσφορία, μυρμήγκιασμα, τράβηγμα, κάψιμο ή πόνο. Αυτή η αίσθηση προκαλείται όταν κάποιος είναι ξαπλωμένος στο κρεβάτι ή κάθεται για παρατεταμένες χρονικές περιόδους. Τυπικά εμφανίζεται τις απογευματινές και βραδινές ώρες, γεγονός που δυσκολεύει τον ύπνο.
Τα σύνδρομα αυτά αντιμετωπίζονται ιατρικά. Σε κάποιους εφήβους αρκεί η αντιμετώπιση με συμπληρώματα διατροφής, ενώ άλλοι μπορεί να χρειάζονται άλλου τύπου θεραπεία.
Υπνική άπνοια
Πρόκειται για διαταραχή του ύπνου που προκαλεί στον ασθενή προσωρινή διακοπή της αναπνοής κατά τη διάρκεια του ύπνου. Μια συχνή αιτία της υπνικής άπνοιας είναι τα κρεατάκια ή πρόβλημα στο διάφραγμα. Το να είναι κανείς υπέρβαρος είναι επίσης επιβαρυντικό.
Έφηβοι με υπνική άπνοια ροχαλίζουν, δυσκολεύονται να αναπνεύσουν καλά και ιδρώνουν πολύ κατά τη διάρκεια του ύπνου. Επειδή η κατάσταση αυτή διακόπτει τον ύπνο τους, είναι κουρασμένοι και ευέξαπτοι κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Η υπνική άπνοια αντιμετωπίζεται ιατρικά. Επομένως αν ο έφηβος παρουσιάζει συμπτώματα (δυνατό ροχαλητό, κούραση και υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας, διακοπτόμενος ύπνος) θα πρέπει να εξεταστεί από κάποιο γιατρό.
Γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση
Πρόκειται για διαταραχή που επηρεάζει την ποιότητα του ύπνου. Οξέα του στομάχου ανεβαίνουν προς τον οισοφάγο δημιουργώντας δυσφορία, καούρα και τάση για εμετό.
Τα συμπτώματα γίνονται εντονότερα όταν ο ασθενής είναι ξαπλωμένος. Ακόμα και αν δε γίνονται αντιληπτά τα συμπτώματα κατά τη διάρκεια του ύπνου, η δυσφορία επηρεάζει τους κύκλους του ύπνου, μειώνοντας την ποιότητά του. Πολλοί κοιμούνται καλύτερα σε καθιστή θέση ή βάζοντας αρκετά μαξιλάρια πίσω από την πλάτη τους ώστε να είναι σε πιο όρθια θέση. Δεν είναι λίγοι και αυτοί που το αντιμετωπίζουν φαρμακευτικά.
Αν λοιπόν ο έφηβος υποφέρει από γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση υπάρχει περίπτωση να έχει και προβλήματα στον ύπνο του. Μιλήστε με κάποιο γιατρό ή ειδικό να σας συστήσει θεραπεία και αλλαγές στην καθημερινότητα που θα κάνουν τον έφηβο να νιώθει καλύτερα (π.χ. άλλες διατροφικές συνήθειες)
Εφιάλτες
Οι έφηβοι βλέπουν εφιάλτες κατά καιρούς. Αλλά όταν αυτό συμβαίνει συχνά διακόπτοντας τον ύπνο μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα και αιτία κόπωσης κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Οι λόγοι που κάποιος βλέπει εφιάλτες είναι συναισθηματικοί και συνήθως πρωταγωνιστούν το άγχος και η ανησυχία. Άλλες αιτίες μπορεί να είναι η λήψη κάποιου φαρμάκου, η χρήση ουσιών ή η κατανάλωση αλκοόλ. Ο μη επαρκής ύπνος επίσης προκαλεί εφιάλτες.
Αν οι εφιάλτες του εφήβου είναι πολύ συχνοί και έντονοι, καλό θα ήταν να απευθυνθείτε σε κάποιο γιατρό ή ψυχοθεραπευτή.
Ναρκοληψία
Έφηβοι με ναρκοληψία νιώθουν έντονη υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας και μπορεί να τους παίρνει ξαφνικά ο ύπνος ή να χάσουν τον έλεγχο των μυών τους ή να βλέπουν έντονα όνειρα ή εικόνες όταν πέφτουν για ύπνο ή όταν ξυπνούν. Ο ύπνος τους είναι διακοπτόμενος με πολλά ξυπνήματα κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Η ναρκοληψία είναι επικίνδυνη γιατί κάνει τους εφήβους να κοιμούνται ξαφνικά χωρίς κάποια προειδοποίηση και τους είναι δύσκολο να χειριστούν κάποιο μηχάνημα ή να οδηγήσουν ποδήλατο ή κάποιο άλλο όχημα. Επηρεάζεται και η απόδοση τους στο σχολείο και η κοινωνική τους ζωή εξαιτίας της διαταραχής αυτής.
Δε συναντάται συχνά σε εφήβους. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις που υποδιαγιγώσκεται. Συνήθως τα συμπτώματα ξεκινούν στην ηλικία των 10- 25 ετών, αλλά μπορεί να διαγνωστεί 10 με 15 χρόνια αργότερα. Συνήθως αντιμετωπίζεται φαρμακευτικά και με αλλαγές στο τρόπο ζωής.
Υπνοβασία
Είναι σπάνιο για τους εφήβους να υπνοβατούν. Συνήθως συμβαίνει σε παιδιά. Είναι κληρονομικό και τείνει να συμβαίνει όταν ο ασθενής είναι άρρωστος, έχει πυρετό, δεν κοιμάται καλά ή είναι πολύ αγχωμένος.
Επειδή οι υπνοβάτες δεν υπνοβατούν συχνά δεν αποτελεί σοβαρό πρόβλημα. Συνήθως επιστρέφουν στο κρεβάτι τους μόνοι τους και δε το θυμούνται όταν ξυπνούν. Η υπνοβασία λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια που ο ύπνος είναι πιο βαθύς (στο 3ο με 4ο στάδιο του ύπνου).
Μερικές φορές, ο υπνοβάτης χρειάζεται βοήθεια για να περάσει από εμπόδια μέχρι να φτάσει στο κρεβάτι του. Είναι πολύ πιθανό να ξαφνιαστεί αν ξυπνήσει εκείνη την ώρα, γι’ αυτό θα πρέπει να καθοδηγείτε μέχρι το κρεβάτι με ηρεμία και να μην προσπαθήσετε να τον ξυπνήσετε.
Θεραπεία
Αν ο έφηβος φαίνεται να κοιμάται επαρκώς το βράδυ αλλά συνεχίζει να αισθάνεται κουρασμένος κατά τη διάρκεια της ημέρας, ίσως θα ήταν μια καλή ιδέα να επισκεφτείτε κάποιο γιατρό. Παρατεταμένη υπνηλία και κούραση μπορεί να οφείλεται σε πολλούς παράγοντες και όχι μόνο σε φτωχό ή κακής ποιότητας ύπνο.
Αν υποπτεύεστε ότι πρόκειται για κάποια δυσκολία στο ύπνο ο γιατρός θα αξιολογήσει κατά πόσο πρόκειται για κάποιο γενικευμένο πρόβλημα ή αν δυσκολεύουν τον έφηβο οι συνήθειες ύπνου που έχει. Θα πρέπει να γίνει μια σειρά εξετάσεων και να συνεκτιμηθούν το ιστορικό υγείας του εφήβου, το οικογενειακό ιατρικό ιστορικό, τα φάρμακα που ενδεχομένως λαμβάνει και οι συνήθειες που έχει στη καθημερινότητα του.
Η θεραπεία ποικίλει. Μερικές φορές ίσως χρειαστεί φαρμακευτική αγωγή ή αλλαγές στην καθημερινότητα, στις συνθήκες και το περιβάλλον του ύπνου ώστε να επαναπρογραμματιστεί το βιολογικό ρολόι. Πολλές φορές οι γιατροί συνιστούν αλλαγές όπως η απομάκρυνση του κινητού και άλλων συσκευών πριν τον ύπνο, ο περιορισμός της καφεΐνης, η αποφυγή βίαιων ή εθιστικών παιχνιδιών/ ταινιών το βράδυ και η υιοθέτηση υγιών συνηθειών ύπνου.
Τι μπορείτε να κάνετε εσείς για να βοηθήσετε τον έφηβο
- Κάντε το ύπνο προτεραιότητα. Αποφασίστε μαζί με το έφηβο τι μπορείτε να αλλάξετε ώστε να εξασφαλίσει αρκετό ύπνο ώστε να μένει υγιής, λειτουργικός και πιο χαρούμενος (ο ύπνος επηρεάζει και το συναίσθημα).
- Μικρά διαλείμματα κατά τη διάρκεια της ημέρας για ανάπαυση βοηθούν στη λειτουργικότητα αν προγραμματιστούν σωστά. Ένας «υπνάκος» όμως πολλών ωρών ή πολύ κοντά στην ώρα του βραδινού ύπνου επηρεάζει τον βραδινό ύπνο.
- Μετατρέψτε το υπνοδωμάτιο του εφήβου σε χώρο χαλάρωσης. Θα πρέπει να επικρατεί ηρεμία, ησυχία και να είναι σκοτεινά το βράδυ και ηλιόλουστα το πρωί ώστε να ενεργοποιηθεί το σώμα να ξυπνήσει σωστά.
- Ούτε τα φάρμακα ούτε η καφεΐνη μπορούν να αντικαταστήσουν έναν καλό ύπνο. Η κατανάλωση καφεΐνης κοντά στην ώρα της κατάκλισης επηρεάζει την ποιότητα του ύπνου, επομένως αποφύγετε τον καφέ, το τσάι, τη σόδα και τη σοκολάτα από το απόγευμα και μετά. Η νικοτίνη και το αλκοόλ επίσης θα πρέπει να είναι περιορισμένα τις ημέρες που την επόμενη ο έφηβος έχει σχολείο.
- Θεσπίστε ένα πρόγραμμα ύπνου (σταθερή ώρα κατάκλισης και ξυπνήματος) και μείνετε σταθεροί σε αυτό σίγουρα τις ημέρες του σχολείου και προσπαθήστε όσο γίνεται περισσότερο και το Σαββατοκύριακο. Αυτό θα βοηθήσει τον έφηβο να είναι λιγότερο κουρασμένος κατά τη διάρκεια της ημέρας, καθώς το σώμα του θα αποκτήσει πρόγραμμα. Όταν θα γίνει ρουτίνα θα δείτε ότι θα του είναι πιο εύκολο να κοιμάται όταν ξαπλώνει στο κρεβάτι στην ώρα του.
- Φροντίστε να αποφεύγει το φαγητό, το ποτό και την έντονη σωματική άσκηση λίγες ώρες πριν την ώρα του ύπνου. Καλό θα ήταν να μην αφήνει το διάβασμα για τελευταία στιγμή. Προσπαθήστε να μην βρίσκεται μπροστά σε οθόνες (τηλεόραση, κινητό, υπολογιστή) αμέσως πριν ξαπλώσει. Εξασφαλίστε ένα ήρεμο και ήσυχο περιβάλλον για τον έφηβο και ενθαρρύνετε τον να κάνει κάποια δραστηριότητα που τον χαλαρώνει.
- Κάνοντας τα ίδια πράγματα κάθε βράδυ προετοιμάζουμε το σώμα μας καλύτερα για αυτό που πρόκειται να συμβεί. Ενισχύστε, λοιπόν, τον έφηβο να αποκτήσει μια ρουτίνα ύπνου, προκειμένου μετά από κάποιες επαναλήψεις το σώμα να λαμβάνει το σήμα ότι πρόκειται να κοιμηθεί και να προετοιμάζεται για αυτό. Προτείνετέ του να κάνει ένα ζεστό μπάνιο ή να διαβάσει ένα βιβλίο, να ακούσει μουσική κλπ.
- Αν το άγχος για το φορτωμένο πρόγραμμα και αυτά που έχει να κάνει μέσα στη μέρα είναι που τον κρατούν ξύπνιο τις νύχτες, προτείνετέ του να κρατήσει σημειώσεις με τα πράγματα που έχει να κάνει.
- Πολλοί έφηβοι αντιμετωπίζουν το ότι το πρόγραμμα ύπνου τους αλλάζει και τους υποχρεώνει να κοιμούνται και να ξυπνούν αργότερα. Δυστυχώς, δε υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να κάνουν για αυτό. Το να επιλέγουν δραστηριότητες με περισσότερη ενέργεια το πρωί και πιο ήρεμες το βράδυ σίγουρα θα κάνει τα πράγματα λίγο καλύτερα.