Πώς θα βοηθήσουμε τους εφήβους να βοηθήσουν τους φίλους τους;

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

«Η κολλητή μου τρώει και κάνει εμετό»

«Ο κολλητός μου λέει ότι δεν αντέχει τη ζωή του και θέλει να αυτοκτονήσει»

Είναι αλήθεια ότι όταν δεν αισθανόμαστε καλά, όταν ταλαιπωρούμαστε από δυσθυμία, στενοχώρια, ανησυχία, όταν σκεφτόμαστε αρνητικά για τον εαυτό μας και τη ζωή μας, συνήθως αναζητάμε τη βοήθεια των φίλων μας. Αν αυτό ισχύει ως ένα βαθμό για τους ενήλικες, ισχύει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό για τους εφήβους.

Οι έφηβοι είναι πολύ πιθανό να στραφούν στον κολλητό ή την κολλητή τους όταν δεν νιώθουν καλά για τον εαυτό τους και τη ζωή τους. Είναι πιθανό να αναζητήσουν ψυχολογική υποστήριξη μέσα στο δίκτυο των κοντινών τους φίλων. Μάλιστα είναι πολύ πιο πιθανό να στραφούν προς τους συνομηλίκους τους, παρά προς τους ενήλικες στο περιβάλλον τους. Όσο πιο δύσκολη είναι η σχέση με τους γονείς, όσο πιο απομονωμένος αισθάνεται ο/η έφηβος μέσα στην οικογένεια, τόσο πιο πιθανό είναι να αποκρύπτει τις συναισθηματικές του δυσκολίες από τους γονείς και τους άλλους ενήλικες στο περιβάλλον του και να τις μοιράζεται αποκλειστικά με τους συνομηλίκους του.

Είναι αυτονόητο ότι αυτή η τακτική της αποκλειστικής αναζήτησης υποστήριξης και φροντίδας από τους συνομηλίκους μπορεί να αποβεί επικίνδυνη για έναν/μία έφηβο που αντιμετωπίζει ψυχοσυναισθηματικές προκλήσεις και που ταλαιπωρείται από ενοχλητικά συμπτώματα. Η αποκλειστική αναζήτηση υποστήριξης μέσω των φίλων καθυστερεί την αναζήτηση μιας κατάλληλης και έγκαιρης παρέμβασης και συμβάλλει στην διαιώνιση και επιδείνωση των συμπτωμάτων και των δυσκολιών.

Ταυτόχρονα όμως, αυτή είναι μία τακτική επικίνδυνη και για τους αποδέκτες των δυσκολιών και του συναισθηματικού βάρους που βιώνουν οι συνομήλικοί τους. Σας έχει ποτέ εμπιστευθεί το παιδί σας προβλήματα και ψυχολογικές δυσκολίες των φίλων του; Αν ναι, αυτό δείχνει μια σχέση μεταξύ σας που επιτρέπει το μοίρασμα. Αυτό δείχνει ότι η σχέση με το παιδί σας έχει χαρακτηριστικά τέτοια που επιτρέπουν την ανοιχτή επικοινωνία. Το παιδί σας αισθάνεται ότι μπορεί να σας εμπιστεύεται και οτιδήποτε και αν μοιραστεί μαζί σας, δε θα συναντήσει κριτική και απορριπτική διάθεση ή μια άκαμπτα αυστηρή στάση που χαρακτηρίζεται από έλλειψη κατανόησης.

Συχνά όμως οι έφηβοι «φοβούνται» να μιλήσουν για τις δυσκολίες των φίλων τους στους γονείς τους. Διστάζουν, είτε επειδή πιστεύουν ότι οι γονείς θα κακοχαρακτηρίσουν τους φίλους τους, ότι θα τους απαγορεύσουν να τους κάνουν παρέα, ή και ότι θα κακοχαρακτηρίσουν τους ίδιους, κατακρίνοντάς τους για τις επιλογές τους. Επίσης, οι έφηβοι διστάζουν γιατί δεν είναι σίγουροι για το πότε η αναζήτηση της βοήθειας των ενηλίκων συνιστά προδοσία και πότε συνιστά φροντίδα. Σε συνδυασμό με αυτή τους την αμφιθυμία, τους επηρεάζει και ο φόβος ότι θα χάσουν τη φιλία τους, ότι ο φίλος ή φίλη τους θα θυμώσει, ότι θα εισπράξουν την κατακραυγή του περίγυρου των συνομηλίκων και θα αποκλειστούν από την παρέα τους. Για αυτό και πολύ συχνά οι έφηβοι κρατούν μυστικές τις δυσκολίες των φίλων τους.

Αναρωτηθείτε λοιπόν αν η σχέση που έχετε με το παιδί σας, του επιτρέπει το μοίρασμα των δυσκολιών του και των προβληματισμών του. Εξετάστε προηγούμενες αλληλεπιδράσεις σας με το παιδί σας, και αξιολογήστε τις αντιδράσεις σας απέναντι σε δυσκολίες που σας έχει εμπιστευθεί. Πιστεύετε ότι η στάση σας είναι αρκετά ανοιχτή και ευέλικτη ώστε να επιτρέπει στο παιδί σας να μη φοβάται να σας φέρει προς συζήτηση καταστάσεις που το προβληματίζουν; Θα σας πρότεινα ακόμα να ρίξετε μια προσεκτική ματιά στα μηνύματα που έχετε ως τώρα περάσει στο παιδί σας, μέσω της συνολικότερης στάσης σας, για την ψυχική υγεία και την ψυχική ασθένεια, για τα άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχοσυναισθηματικές δυσκολίες και εμφανίζουν συμπτώματα που θα μπορούσαν να υποκρύπτουν κάποια διαταραχή.

Πώς πιστεύετε ότι θα αντιδρούσατε αν το παιδί σας σας έλεγε ότι η φίλη του αντιμετωπίζει συμπτώματα διαταραχής της πρόσληψης της τροφής; Πώς πιστεύετε ότι θα αντιδρούσατε αν το παιδί σας σάς έλεγε ότι ο φίλος του αυτοτραυματίζεται; Από τις δικές σας πιθανές αντιδράσεις θα μπορέσετε να αξιολογήσετε την πρόσβαση που δίνετε στο παιδί σας για μοίρασμα τέτοιου είδους δυσκολιών.

Άρα, χρειάζεται να διερευνήσετε τον δικό σας κόσμο πεποιθήσεων και συναισθημάτων, ώστε να εξασφαλίσετε ότι δεν υψώνετε εσείς άθελά σας φράγματα στην πρόσβαση που έχει το παιδί σας προς εσάς ως έμπιστο ενήλικα. Το άλλο στοιχείο που πρέπει να εξασφαλίσετε, είναι ότι το παιδί σας διαθέτει έναν επαρκή βαθμό κριτικής σκέψης και ικανότητας να επιλύει προβλήματα, να παίρνει πρωτοβουλίες και να ιεραρχεί σωστά στη λήψη των αποφάσεών του. Ότι το παιδί σας είναι σε θέση να κρίνει την σοβαρότητα των καταστάσεων, να οριοθετεί και να γνωρίζει πότε η υποστήριξη των ενηλίκων είναι απαραίτητη.

Συζητήστε λοιπόν με το παιδί σας. Γνωρίστε τον κόσμο του. Αν γνωρίζετε τον κόσμο του, θα γνωρίσετε και τις ιδιαιτερότητες αυτού του κόσμου. Εξασφαλίστε ανοιχτή δίοδο επικοινωνίας, ώστε να αισθάνεται ο έφηβος ασφαλής μαζί σας. Να αισθάνεται ότι το να μοιραστεί μια δυσκολία του είναι κάτι που θα τον βοηθήσει και όχι κάτι που θα τον φέρει σε πιο δύσκολη θέση από αυτήν που βρισκόταν ήδη.

Αν βλέπετε ότι το παιδί σας είναι ανήσυχο, αν περνά υπερβολικά πολλές ώρες σε επικοινωνία με συνομηλίκους του και παρατηρείτε ότι αυτή η διαδικασία τον/την επιβαρύνει, τότε είναι πιθανό κάποιος από τους φίλους του να αντιμετωπίζει συναισθηματικά προβλήματα. Χρησιμοποιήστε την διαίσθησή σας σε συνδυασμό με συζήτηση, προκειμένου να κατανοήσετε αν η μυστικοπάθεια κρύβει κάποιου είδους αμφιθυμία, αν ο εκνευρισμός σχετίζεται με προβλήματα όπου δεν βρίσκει λύση ο έφηβος. Αυτή είναι μια συνηθισμένη παρεξήγηση στο μυαλό των εφήβων. Πιστεύουν δηλαδή ότι είναι υποχρεωμένοι να βρουν λύση για τα προβλήματα των φίλων τους.

Συχνά οι έφηβοι μπαίνουν στον ρόλο του «θεραπευτή». Προσπαθούν δηλαδή να βοηθήσουν τον φίλο τους να επιλύσει τις δυσκολίες του, χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι αυτός δεν είναι ο δικός τους ρόλος. Πρέπει λοιπόν μέσα από τη συζήτηση μαζί σας ο/η έφηβος να κατανοήσει ότι ο ρόλος του είναι να ακούσει προσεκτικά και με ειλικρινές ενδιαφέρον τις δυσκολίες του φίλου του. Οι φίλοι χρειάζονται ο ένας την κατανόηση του άλλου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι απαραίτητο να ταυτίζονται οι δυσκολίες τους ή οι καταστάσεις που βιώνουν. Βοηθήστε τον έφηβο να κατανοήσει ότι η ενσυναίσθηση και η ταύτιση είναι δύο πολύ διαφορετικές καταστάσεις.

Επίσης, ο/η έφηβος χρειάζεται να κατανοήσει ότι η ταύτιση όχι μόνο δεν βοηθά το άτομο που αντιμετωπίζει δυσκολίες, αλλά αντίθετα εγκλωβίζει και τον κοντινό άλλο σε έναν αδιέξοδο ρόλο. Είναι σημαντική διάσταση των οικείων μας σχέσεων να μπορούμε να συναισθανόμαστε τις δυσκολίες των φίλων μας. Να δίνουμε στους φίλους μας το περιθώριο να μας εμπιστευθούν και να μας μιλήσουν για ό,τι τους δυσκολεύει. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε διαθέσιμοι εικοσιτέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο. Ούτε ότι πρέπει να παραμερίσουμε τις δικές μας δυσκολίες ως λιγότερο σημαντικές. Ούτε φυσικά ότι θα θέσουμε τον εαυτό μας σε κίνδυνο προκειμένου να καλύψουμε τις δυσκολίες του άλλου. Ούτε ότι θα επωμισθούμε αδιαμαρτύρητα τη συνεχή αναφορά στα προβλήματα του φίλου μας.

Η επανάληψη της αναφοράς σε προβλήματα γίνεται αδιέξοδη, αν δεν συνοδεύεται και από αλλαγή στο σκεπτικό και από πρωτοβουλία για αναζήτηση της κατάλληλης βοήθειας. Παρακινήστε το παιδί σας στη διαπίστωση ότι η φροντίδα του εαυτού μας προηγείται της φροντίδας των άλλων, όποιοι και αν είναι αυτοί. Δεν μπορούμε να φροντίσουμε τους άλλους, αν δε φροντίσουμε πρώτα τον εαυτό μας. Άρα και ο έφηβος δε θα είναι σε θέση να φροντίσει τις ανάγκες του φίλου του μέσα από πίεση προς τον εαυτό του. Χρειάζεται να βρει τρόπους για κατάλληλη οριοθέτηση. Να διαφοροποιήσει τις δικές του ανάγκες από τις ανάγκες του φίλου του. Να μην αισθάνεται υποχρεωμένος να προστατεύσει ο ίδιος τον φίλο του από ακραίες συναισθηματικές ή συμπεριφορικές εκδηλώσεις.

Αυτό που μπορεί να κάνει ο έφηβος είναι να ακούσει και να κατανοήσει τις δυσκολίες του φίλου του. Να είναι διαθέσιμος με τους δικούς του όρους. Να βοηθήσει τον φίλο του να απεγκλωβιστεί από την αρνητική διάθεση, στο μέτρο του δυνατού, μέσα από την πρόταση για δραστηριότητες και διασκέδαση, μέσα από το να καλλιεργεί θετικές διεξόδους στις οποίες μπορεί ο φίλος του να ανταποκριθεί παρά τις δυσκολίες του. Αυτό που δεν πρέπει να κάνει ο έφηβος είναι να κρατά μυστικές, καταστάσεις που μπορεί να είναι επικίνδυνες.

Περάστε το μήνυμα ότι όποτε δεν είμαστε σίγουροι για την επικινδυνότητα μιας κατάστασης, την εμπιστευόμαστε σε άλλους που μπορεί να έχουν μεγαλύτερη εμπειρία ζωής. Εξασφαλίστε μέσα από τη στάση σας το ότι η αναζήτηση της βοήθειας των ενηλίκων δεν συνιστά προδοσία. Βοηθήστε τον έφηβο να διαχωρίσει μεταξύ διακριτικότητας και καταστροφικής απόκρυψης, καθώς και μεταξύ «κουτσομπολιού» και οριοθετημένης αναζήτησης βοήθειας. Υπάρχουν καταστάσεις που δεν είναι σε θέση να διαχειριστούν οι έφηβοι μόνοι τους. Διαβεβαιώστε τους ότι ο δικός σας ρόλος θα είναι διευκολυντικός για το παιδί που αντιμετωπίζει πρόβλημα και για την οικογένειά του που οφείλει να εμπλακεί. Μερικές φορές η καθυστέρηση στην αναζήτηση βοήθειας μπορεί να αποβεί κρίσιμη, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της κατάθλιψης με αυτοκτονικό ιδεασμό ή στην περίπτωση της ψυχογενούς ανορεξίας.

Επίσης, χρειάζεται να βοηθήσετε τον έφηβο να απενοχοποιηθεί για το γεγονός ότι ο ίδιος δεν έχει αντίστοιχα προβλήματα. Συχνά ο έφηβοι νιώθουν ενοχές: «ο φίλος μου υποφέρει, ενώ εγώ είμαι καλά». Αισθάνονται ενοχές για το ότι δε βρίσκουν λύση και δεν μπορούν να αποτρέψουν αυτοκαταστροφικές επιλογές των φίλων τους. Χρειάζεται λοιπόν να απεγκλωβιστούν από αυτό το πλέγμα των ενοχών και να εκτιμήσουν ποια μπορεί να είναι η δική τους συμβολή και τι τους εγκλωβίζει σε αδιέξοδη επανάληψη ενός δυσλειτουργικού μοτίβου αναζήτησης βοήθειας.

Συζητήστε λοιπόν με το παιδί σας ποιος θα πρέπει να είναι ο ρόλος του απέναντι στον φίλο που αντιμετωπίζει συναισθηματικές δυσκολίες. Βοηθήστε τον/την να καταλάβει ότι τα πρόσωπα κλειδιά είναι οι κοντινοί ενήλικες από το οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον και ο κατάλληλος θεραπευτής. Και ο φίλος είναι πρόσωπο κλειδί, αφού όμως απεγκλωβιστεί το άτομο από την κατάσταση κρίσης που συμβάλλει σε χειρισμούς του τύπου «μόνο εσύ μπορείς να με βοηθήσεις» ή «μην τυχόν με προδώσεις γιατί δεν ξέρω τι θα κάνω». Ο φίλος θα μπορέσει να βοηθήσει με ποιοτικά διαφορετικό τρόπο από αυτόν των ενηλίκων και του ειδικού, μέσα από σαφή οριοθέτηση και σεβασμό των δικών του αναγκών.

Κανένας δεν είναι υπεύθυνος για την ψυχική υγεία και ευημερία κάποιου άλλου. Αυτό το μήνυμα πρέπει να είναι ξεκάθαρο για τους εφήβους ώστε να μην ρισκάρουν την δική τους ψυχική υγεία υιοθετώντας ακατάλληλους ρόλους.