Όταν ο έφηβος λέει ψέματα (Μέρος 2ο) – Πώς θα στηρίξουμε τον έφηβο που καταφεύγει στο ψέμα

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Στο προηγούμενο άρθρο μου σας μίλησα για τους λόγους για τους οποίους οι έφηβοι λένε ψέματα. Είδαμε μαζί ποιο οικογενειακό κλίμα ευνοεί αυτού του είδους τη συμπεριφορά και τι συμβάλλει στην πρόληψή της. Ας δούμε τώρα τι μπορούμε να κάνουμε αν η σύνδεσή μας με τον έφηβο δεν είναι τέτοια που να αποκλείει το ψέμα ως μέσο συνδιαλλαγής.

Αν διαπιστώσετε ότι ο έφηβος σας έχει πει ψέματα για κάτι, μην αντιδράσετε υπερβολικά. Μην εκφράσετε υπερβολική κριτική και αποδοκιμασία προς το παιδί σας. Φροντίστε να δημιουργήσετε συνθήκες ασφάλειας ώστε να συζητήσετε μαζί του, να τον ακούσετε και να κατανοήσετε τη δική του οπτική. Διαβεβαιώστε τον ότι δεν κινδυνεύει με το να υιοθετήσει ειλικρινή στάση, με την έννοια ότι δεν θα τον απορρίψετε, δεν θα τον κατακρίνετε και δε θα φανείτε άκαμπτοι απέναντι στις επιλογές και τα ανοίγματά του προς τον έξω κόσμο. Χρησιμοποιήστε το ψέμα ως αφορμή για συζήτηση και για να διαπιστώσετε τι συμβαίνει στο παιδί σας, τι το απασχολεί, τι το δυσκολεύει, πώς νιώθει.

Αν διαπιστώσετε ότι ο έφηβος χρησιμοποιεί το ψέμα συστηματικά, και πάλι μην αντιδράσετε υπερβολικά και μην τον κάνετε να νιώσει άσχημα για τον εαυτό του. Προσέξτε να μην πάρετε τη συμπεριφορά του προσωπικά. Το παιδί σας δε σας λέει ψέματα για να σας μειώσει, να σας προσβάλλει, να σας πάει κόντρα. Σας λέει ψέματα γιατί, εκτιμώντας τις συνθήκες ο ίδιος, κρίνει ότι το ψέμα είναι η καλύτερη δυνατή επιλογή του. Άρα, αυτό που οφείλετε να κάνετε είναι να ανακαλύψετε τι κρύβεται πίσω από το ψέμα. Όπως και με οποιαδήποτε συμπεριφορά του εφήβου που μας προβληματίζει, προκειμένου να τον βοηθήσουμε να την αλλάξει, χρειάζεται να την κατανοήσουμε. Γιατί ο έφηβος λέει ψέματα; Τι πιστεύει για τις πιθανές αντιδράσεις από το περιβάλλον του στις επιλογές του;

Θυμηθείτε ότι κάθε ανεπιθύμητη συμπεριφορά έχει συναισθηματικό υπόβαθρο. Είναι εξίσου σημαντικό να ανακαλύψουμε το συναισθηματικό υπόβαθρο της ανειλικρίνειας: Τι συναισθήματα κρύβονται κάτω από τη χρήση του ψέματος από τον έφηβο; Πρόκειται για φόβο να  αποκαλύψει συμπεριφορές και επιλογές του; Πρόκειται για ντροπή για καταστάσεις που τον φέρνουν σε δύσκολη θέση; Πρόκειται για αίσθημα μειονεξίας που αναπληρώνει μέσα από το να καλλιεργεί μια ψεύτικη εικόνα για τον εαυτό του; Το ψέμα χρησιμοποιείται συχνά από εφήβους που αισθάνονται μειονεκτικά για τον εαυτό τους. Αυτοί οι έφηβοι προσπαθούν να δημιουργήσουν μια εικόνα “cool” ατόμου, υπερβάλλοντας ή επινοώντας επιτεύγματα προκειμένου να ενταχθούν σε μια δημοφιλή ομάδα συνομηλίκων. Επίσης, μπορεί να κατασκευάζουν συστηματικά ανακριβείς ιστορίες για τον εαυτό τους και τις δραστηριότητές τους. Χρειάζεται να διερευνήσουμε το περιεχόμενο αυτών των ιστοριών προκειμένου να κατανοήσουμε το κίνητρό του και το νόημα που έχουν για τον έφηβο.

Η λύση δε βρίσκεται φυσικά στην απόπειρα για έλεγχο του ψέματος, αλλά στην αποκατάσταση του θετικού αισθήματος του εφήβου για τον εαυτό του. Μόνο αν καλυφθούν οι συναισθηματικές του ανάγκες, θα μπορέσει ο έφηβος να σταματήσει να λέει ψέματα. Θυμηθείτε επίσης ότι η τιμωρία έχει πάντοτε τα αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Δεν μπορούμε να αποτρέψουμε μια συμπεριφορά μέσω της τιμωρίας. Αν τιμωρήσουμε τον έφηβο, μας αισθάνεται ως εχθρούς και έτσι ξεκινά ένας φαύλος κύκλος ανταγωνισμού δυνάμεων από τον οποίο κανένας ποτέ δεν βγαίνει κερδισμένος. Όχι στην τιμωρία λοιπόν, ναι στην ενσυναίσθηση. Μπείτε στη θέση του, νιώστε πώς αισθάνεται, δείξτε του ότι τον καταλαβαίνετε. Ο έφηβος χρειάζεται καθοδήγηση και οριοθέτηση με αγάπη και αποδοχή, δε χρειάζεται τιμωρίες που τον θυμώνουν, τον απομακρύνουν και τον ωθούν προς την επανάληψη της συμπεριφοράς που προσπαθούμε να  σταματήσουμε.

Πώς θα βοηθήσετε τον έφηβο να εκφράζεται με ειλικρίνεια; Δείξτε κατανόηση για τις ιδιαίτερες ανάγκες του, για τις αναζητήσεις του ακόμα και αν δεν τις εγκρίνετε. Δείξτε υπομονή και χιούμορ για ό,τι δεν τον θέτει σε κίνδυνο. Δείξτε αποδοχή και στοργή, σεβασμό στην προσωπικότητά του και στον ιδιωτικό του κόσμο. Ταυτόχρονα όμως, επιβάλλετε όρια μέσα στα οποία ο έφηβος να αισθάνεται και ελεύθερος και ασφαλής. Διαπραγματευτείτε μαζί του κανόνες με στόχο πάντοτε την διατήρηση της ασφάλειάς του σε πρακτικό και συναισθηματικό επίπεδο.

Συχνά οι γονείς ακολουθούν μια λάθος στρατηγική: Γνωρίζουν ότι ο έφηβος λέει ψέματα και σιωπούν μέχρι να τον «παγιδεύσουν». Σας συμβουλεύω να μην ακολουθείτε αυτή τη στρατηγική και γιατί αντιφάσκει προς αυτό που θέλετε να αλλάξετε, αφού βασίζεται στην ανειλικρίνεια, αλλά και γιατί έχει αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Ο έφηβος σάς αντιλαμβάνεται ως «εχθρό», και το πιθανότερο είναι ότι θα αντιδράσει με απομάκρυνση για να εκφράσει τον θυμό του. Με απλά λόγια, ενώ είστε γονείς, υιοθετώντας τον ρόλο του ντετέκτιβ-ανακριτή τοποθετείτε το παιδί σας στη θέση του πιθανού ενόχου και αντί να ενεργείτε με τρόπους που να διατηρούν την σύνδεση μαζί σας που τόσο χρειάζεται, απομακρύνετε τον έφηβο και δίνετε στη σχέση σας χαρακτηριστικά ελέγχου και κατασκοπίας που σίγουρα φέρνουν αρνητικά αποτελέσματα. Μπορείτε να συζητήσετε με τον έφηβο για τη δική σας εφηβεία και τη σχέση με τους γονείς σας. Μπορείτε να αναφερθείτε σε ψέματα δικά σας και στα κίνητρά σας. Μπορείτε να αναφερθείτε στις προσπάθειές σας στο παρόν για μια ειλικρινή σχέση με το παιδί σας. Μπορείτε ακόμα να ανασύρετε κάποιο περιστατικό από τη δική σας ζωή όπου η ειλικρίνεια, παρά το ότι ήταν δύσκολη επιλογή που σας φόβιζε, έφερε θετικά αποτελέσματα. Ή ακόμα μπορείτε να ανασύρετε περιστατικό όπου η ανειλικρίνεια είχε αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα για σας.

Αν, παρόλα αυτά, ο έφηβος καταφεύγει συστηματικά στο ψέμα, τότε η παρέμβασή σας πρέπει να στοχεύει στην τροποποίηση των οικογενειακών δυναμικών και στην αλλαγή του οικογενειακού κλίματος. Πρέπει δηλαδή, είτε μόνοι σας, είτε με τη βοήθεια του ειδικού να καταφέρετε να επανασυνδεθείτε με το παιδί σας. Ξεκινήστε λοιπόν, όχι από το να στοχοποιήσετε τη συμπεριφορά του εφήβου, ούτε φυσικά και τον ίδιο τον έφηβο ως ανειλικρινή, αλλά επικεντρώστε στο να ανακαλύψετε πώς αισθάνεται το παιδί σας και τι το δυσκολεύει. Θυμηθείτε ότι ο έφηβος που εμπλέκεται στον φαύλο κύκλο του ψέματος, σταδιακά αποστασιοποιείται και απομονώνεται, με αποτέλεσμα να είναι αβοήθητος σε σοβαρά ζητήματα για τα οποία χρειάζεται καθοδήγηση και υποστήριξη από τους κοντινούς του ενήλικες.

Ταυτόχρονα, στραφείτε προς τον εαυτό σας. Ποιοι παράγοντες στην επικοινωνία σας με τον/την έφηβο πιστεύετε ότι συμβάλλουν στην υιοθέτηση του ψέματος; Πώς θα μπορούσατε να τους αλλάξετε; Πώς διαχειρίζεστε την απομάκρυνση του παιδιού σας από την παιδική ηλικία; Πώς ανταποκρίνεστε στις ιδιαίτερες απαιτήσεις της εφηβείας; Πώς αισθάνεστε για το γεγονός ότι το παιδί σας μεγαλώνει και αναζητά αυτονομία στις επιλογές και την έκφραση; Πώς έχετε αντιμετωπίσει ως τώρα τα ανοίγματά του και τις προσωπικές του επιλογές; Έχετε βρει τη σωστή ισορροπία μεταξύ  ορίων και περιθωρίου για αυτονόμηση; Αν όχι, ποια συναισθήματα δικά σας και ποιες σκέψεις, σχήματα και προσδοκίες σας εμποδίζουν; Πώς μπορείτε να αλλάξετε αυτά τα στοιχεία που εμποδίζουν την ειλικρινή στάση του εφήβου; Τι χρειάζεται να κάνετε για να προσεγγίσετε τον έφηβο με τρόπο που να τον κάνει να νιώθει ασφαλής;

Σε ποια περίπτωση να ανησυχήσετε και να ζητήσετε άμεσα βοήθεια από ειδικό: Αν το ψέμα συνδυάζεται με συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, όπως η χρήση ουσιών ή η παραβατικότητα.  Αν ο έφηβος συναναστρέφεται περιθωριακές ομάδες. Αν το ψέμα συνδυάζεται με ακραίες συμπεριφορές και εκδηλώσεις του εφήβου, με άρνησή του να σεβαστεί οποιαδήποτε όρια και κανόνες. Αν το ψέμα συνδυάζεται με την καλλιέργεια μιας συστηματικά ψεύτικης εικόνας για τον εαυτό, με αδυναμία εκτίμησης της πραγματικότητας και διαχωρισμού μεταξύ αληθινού και φανταστικού, τότε μπορεί να υποκρύπτει κάποιου είδους ψυχιατρική διαταραχή.

Συνοψίζοντας, καμία στρατηγική δεν έχει νόημα αν ο έφηβος δεν συνδέεται συναισθηματικά μαζί σας. Επικεντρώστε λοιπόν στη διεργασία της μεταξύ σας σχέσης και όχι στην τροποποίηση της συμπεριφοράς. Η τροποποίηση της συμπεριφοράς θα προκύψει ως αποτέλεσμα της μεταξύ σας σύνδεσης.