Όταν ο έφηβος λέει ψέματα (Μέρος 1ο) – Ο ρόλος της οικογένειας στην πρόληψη

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Είναι διαπιστωμένο ότι οι έφηβοι λένε περισσότερα ψέματα σε σύγκριση με τα παιδιά. Αυτό το γεγονός είναι εύκολα εξηγήσιμο αν σκεφτούμε τις ιδιαίτερες αναπτυξιακές ανάγκες της εφηβείας σε συναισθηματικό και κοινωνικό επίπεδο. Όλοι οι έφηβοι έχουν πει ψέματα στους γονείς τους κάποια στιγμή. Υπάρχει όμως μεγάλη διαφορά μεταξύ του περιστασιακού ψέματος, όταν ο έφηβος επιχειρεί να απομακρυνθεί από τους γονείς και να αμφισβητήσει τα όρια και τους κανόνες, και της συστηματικής χρήσης ψέματος, απόκρυψης και παραποίησης στην επικοινωνία με τα οικεία του πρόσωπα και τον ευρύτερο περίγυρο.

Η εφηβεία είναι φάση αναζήτησης ιδιωτικότητας και σταδιακής αυτονομίας στις κινήσεις, είναι φάση διαφοροποίησης και απομάκρυνσης από τον κόσμο των ενηλίκων και εδραίωσης ενός προσωπικού κόσμου όπου εξασκούνται αποφάσεις και επιλογές ως προς την συναισθηματική και κοινωνική έκφραση. Ακριβώς αυτές τις ανάγκες αντικατοπτρίζουν και τα ψέματα που λένε. Έτσι, οι έφηβοι συνήθως λένε ψέματα στους γονείς για τις παρέες τους, για τις εξόδους τους, για τις σχολικές επιδόσεις, τη βαθμολογία και τις εργασίες ή τις εξετάσεις, για την παραβίαση κανόνων που τους φαίνονται άδικοι, για συμπεριφορές που γνωρίζουν ότι οι γονείς δεν εγκρίνουν, όπως το κάπνισμα και η κατανάλωση αλκοόλ, για το πώς ξοδεύουν τα χρήματά τους, για να προστατεύσουν κάποιον φίλο τους, για την ερωτική τους ζωή και τις σεξουαλικές τους αναζητήσεις, για κάτι που τους πλήγωσε και δεν θέλουν να το αποκαλύψουν για να μην εκτεθούν. 

Γιατί οι έφηβοι λένε ψέματα;

Πριν απαντήσουμε αυτό το ερώτημα θα σας προσκαλέσω σε ένα μικρό νοερό ταξίδι στη δική σας εφηβεία: Γυρίστε προς τα πίσω και ανασύρετε την εικόνα του εαυτού σας στην ηλικία του παιδιού σας. Είχατε σαν έφηβος πει ψέματα στους γονείς σας; Μήπως λέγατε συστηματικά ψέματα; Για ποια θέματα λέγατε ψέματα; Τι πιστεύατε ότι θα γινόταν αν για τα ίδια θέματα τους λέγατε την αλήθεια; Τι είδους σχέση είχατε με τους γονείς σας; Πόσο περιθώριο είχατε στην αυτονομία; Πόσο σέβονταν την ιδιωτικότητά σας; Πώς αντιδρούσαν σε συμπεριφορές σας που δεν ενέκριναν; Είχαν ποτέ αποκαλυφθεί τα ψέματά σας; Πώς αντέδρασαν οι γονείς; Τι κάνατε εσείς στη συνέχεια; Είχατε πει συστηματικά ψέματα στον περίγυρό σας, στο σχολείο και στους συνομηλίκους σας; Αν ναι, θυμηθείτε τι είδους ψέματα λέγατε και ποιο ήταν το κίνητρό σας για αυτά. Πώς επηρέαζαν τα ψέματα την καθημερινότητά σας; Πώς πιστεύετε ότι επηρέασαν τη ζωή σας γενικότερα τότε και αργότερα; Τι είδους διαφορετικές επιλογές θα κάνατε σήμερα; Σας ζητώ να ανατρέξετε στη δική σας εφηβεία, γιατί αυτό θα σας βοηθήσει να κατανοήσετε καλύτερα και την φάση που διανύει το παιδί σας, αλλά και τις δικές σας αντιδράσεις.

Είναι εύκολο να υιοθετήσουμε την προσέγγιση της απομόνωσης του ψέματος ως προβληματικής συμπεριφοράς ώστε να επικεντρώσουμε στην απόπειρα για την εξάλειψή του. Αυτού του είδους το σκεπτικό όμως είναι εντελώς αναποτελεσματικό. Συχνά με ρωτούν οι γονείς: «το παιδί μου λέει ψέματα. Τι να κάνω»; Αυτό που πρέπει να κάνετε είναι να δημιουργήσετε τέτοιες συνθήκες για τον έφηβο που να μην του δίνουν το περιθώριο για ψέμα, όχι φυσικά μέσω της απαγόρευσης, αλλά μέσω της ασφάλειας για την ταυτότητα και τις επιλογές του. Ο έφηβος θα συνεχίσει να λέει ψέματα, αν χρειάζεται το ψέμα ως στρατηγική επικοινωνίας με το περιβάλλον του. Σε ποια περίπτωση το χρειάζεται; Για να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα πρέπει να τοποθετήσουμε το ψέμα ως συμπεριφορά μέσα στο πλαίσιό του. Το πλαίσιο δεν είναι άλλο από το οικογενειακό κλίμα και τις δυναμικές των οικογενειακών σχέσεων. Για ποιους λόγους ο έφηβος καταφεύγει λοιπόν στο ψέμα; Ο έφηβος καταφεύγει στο ψέμα όταν αισθάνεται ότι το οικογενειακό περιβάλλον δεν κατανοεί τη φάση στην οποία βρίσκεται και τις ιδιαίτερες ανάγκες του. Όταν η προσέγγιση των γονιών του επικεντρώνεται στην επιβολή και όχι στο περιθώριο της επιλογής για τον ίδιο μέσω της σύνδεσης με τους γονείς του. Όταν το οικογενειακό περιβάλλον είναι υπερβολικά ελεγκτικό και δεν αφήνει περιθώριο για ιδιωτικότητα και προσωπική επιλογή. Με άλλα λόγια, οι έφηβοι μέσω του ψέματος αναζητούν ασφάλεια. Ασφάλεια να εκφραστούν χωρίς περιορισμό και επίκριση. Αν γνωρίζει ο έφηβος ότι, στην περίπτωση που θα σας αποκαλύψει μια επιλογή του, θα αντιδράσετε με φωνές και αποδοκιμασία, τότε θα επιχειρήσει να τη συγκαλύψει ή να την παραποιήσει προκειμένου να αποφύγει τις αρνητικές συνέπειες. Αν όμως η σχέση μεταξύ του εφήβου και των γονιών του είναι σχέση ανοιχτής επικοινωνίας, αμοιβαίας εμπιστοσύνης, ειλικρίνειας και άνευ όρων αποδοχής, τότε δε θα έχει την ανάγκη να καταφύγει στο ψέμα προκειμένου να δικαιολογήσει τις επιλογές του. Αν από την παιδική ηλικία τα παιδιά έχουν αναπτύξει ένα αίσθημα εμπιστοσύνης προς τον εαυτό τους και τις οικείες τους σχέσεις μέσα από την διαβεβαίωση ότι καμία συμπεριφορά τους δεν είναι δυνατόν να αλλάξει τα συναισθήματά μας, τότε αισθάνονται την ανάγκη να μας ευχαριστήσουν και όχι να μας ανταγωνιστούν μέσω της συμπεριφοράς και των επιλογών τους.

Είναι αυτονόητο ότι η ειλικρίνεια δεν επιβάλλεται με λόγια, αλλά προκύπτει ως αποτέλεσμα της επικοινωνίας που εστιάζει στον αμοιβαίο σεβασμό και στην τήρηση λογικών κανόνων και ορίων. Είναι επίσης αυτονόητο ότι δεν μπορούμε να απαιτούμε από τον έφηβο ειλικρίνεια όταν εμείς οι ίδιοι είμαστε ανειλικρινείς. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται από μικρή ηλικία αν η προσέγγισή μας είναι ειλικρινής. Αν μεγαλώνει σε οικογενειακό κλίμα που υιοθετεί το ψέμα ως μέσο συνδιαλλαγής, τότε μαθαίνει και το παιδί να το χρησιμοποιεί ως αποδεκτό και επιτρεπτό μέσο για να χειρίζεται τις σχέσεις του και να πραγματοποιεί τις επιθυμίες του. Μέσω της στάσης της οικογένειας, από τα πρώτα παιδικά χρόνια χρειάζεται να εσωτερικεύσουν τα παιδιά ως αξία την ειλικρίνεια στις σχέσεις. Έτσι, φτάνοντας στην εφηβεία, γνωρίζουν ότι η ειλικρίνεια αποτελεί την πιο ασφαλή επιλογή. Ο έφηβος μπορεί να αντιληφθεί ότι το ψέμα μπορεί να τον «γλιτώσει» περιστασιακά από τις συνέπειες μιας συμπεριφοράς του, αλλά ότι αν δεν δοθεί βάρος στην δυνατότητά του να εκφράζεται ανοιχτά και χωρίς φόβο, τότε τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα θα είναι καταστροφικά για την ψυχική του υγεία. Η συστηματική χρήση του ψέματος στην επικοινωνία δημιουργεί συνθήκες μόνιμου στρες γιατί τα ψέματα γίνονται φαύλος κύκλος από τον οποίο δεν μπορεί κανείς να απεμπλακεί εύκολα. Επίσης, η συστηματική χρήση ψέματος μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές δυσκολίες στη διαχείριση συναισθημάτων και σχέσεων. Το ψέμα περιπλέκει τις σχέσεις, γιατί γίνεται κομμάτι του εαυτού κάποιου και γιατί χρειάζεται κάποιος σε μόνιμη βάση να ανταποκρίνεται σε σενάρια προκειμένου να μην προδοθεί. Αν κάποιος μάθει να χρησιμοποιεί το ψέμα για τη διαχείριση δύσκολων καταστάσεων και δύσκολων συναισθημάτων, τότε αποφεύγει στην πραγματικότητα να τα διαχειριστεί και σύντομα αυτά που τον δυσκολεύουν διογκώνονται. Ο έφηβος που λέει ψέματα δεν έχει εσωτερική ηρεμία παρά την ψευδαίσθηση ότι τα πράγματα είναι υπό έλεγχο.

Συνοψίζοντας, προκειμένου να μην έχει ανάγκη το ψέμα ο έφηβος ως μέσο έκφρασης των αναγκών του, χρειάζεται να του παρέχουμε περιβάλλον συναισθηματικής ασφάλειας, άνευ όρων αποδοχής, κατανόησης του κόσμου του και των αλλαγών του, και ευελιξίας ως προς τα όρια και τους κανόνες. Θυμηθείτε ότι αν είμαστε πραγματικά συνδεδεμένοι με τα παιδιά μας, τότε δεν έχουν λόγο να μας λένε ψέματα, το ψέμα δεν είναι με άλλα λόγια ούτε απαραίτητο, ούτε λειτουργικό ως τρόπος έκφρασης, επικοινωνίας και διεκδίκησης. Αν μπορούσαμε με μια λέξη να πούμε τι χρειάζεται ώστε να μην λένε ψέματα οι έφηβοι, θα λέγαμε ότι πρόληψη σημαίνει σύνδεση και σύνδεση σημαίνει πρόληψη.

Στο επόμενο άρθρο μου θα επικεντρωθώ στην αντιμετώπιση του ψέματος, στο τι χρειάζεται να κάνετε και τι να μην κάνετε αν ο έφηβος λέει ψέματα.