Όταν οι γονείς χάνουν τον έλεγχο

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Ας υποθέσουμε ότι θέλουμε να συγκεντρώσουμε ένα δείγμα γονέων για μία έρευνα: Ψάχνουμε λοιπόν για γονείς εφήβων που δεν έχουν ποτέ χάσει τον έλεγχο στην επικοινωνία με το παιδί τους. Όπως σωστά μαντεύετε το δείγμα μας θα ήταν ανύπαρκτο!

Στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι γονείς έχουν κάποτε χάσει τον έλεγχο και αυτό είναι κάτι το φυσιολογικό όταν σκεφτούμε ότι ο ρόλος του γονέα δεν μεταμορφώνει τους ανθρώπους σε αλάνθαστα ρομπότ.

Όλες οι αναπτυξιακές φάσεις των παιδιών εμφανίζουν τις δικές τους ιδιαίτερες προκλήσεις που καλούνται να διαχειριστούν τα ίδια τα παιδιά, οι γονείς και το οικογενειακό σύστημα. Η εφηβεία ως φάση ζωής χαρακτηρίζεται από την ανάγκη για αυτοπροσδιορισμό και αυτή είναι μια πρόκληση που συχνά δημιουργεί συγκρούσεις στο οικογενειακό περιβάλλον. Σε  προηγούμενα άρθρα μου έχω επικεντρώσει σε πρακτικές οδηγίες που αφορούν τη διαχείριση συγκρούσεων, στην ερμηνεία των ξεσπασμάτων των εφήβων ως φυσιολογική και αναμενόμενη μέσα σε πλαίσια έκφανση της εφηβικής ζωής και στην αλλαγή των επικοινωνιακών προτύπων μέσα στην οικογένεια ώστε να οριοθετήσουμε τη συμπεριφορά του εφήβου μέσα από ένα θετικό πρίσμα.

Σε αυτό το άρθρο μου θα επικεντρώσω στην απώλεια του ελέγχου βάζοντας στο επίκεντρο τον ίδιο τον γονέα ως άτομο και, ξεκινώντας από αυτή τη βάση, θα αναφερθώ στην αλληλεπίδραση με τον/την έφηβο.

Δύο είναι οι λέξεις κλειδιά στις οποίες θα ήθελα να στρέψω την προσοχή σας: Πρόληψη και σύνδεση. Αυτές οι λέξεις κλειδιά λειτουργούν αλληλένδετα γιατί μόνο μέσω της σύνδεσης μπορούμε να έχουμε οποιαδήποτε επίδραση πάνω στη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις του εφήβου.

Η πιο χρήσιμη στρατηγική για τους γονείς είναι κατά τη γνώμη μου η πρόληψη. Τι εννοώ λέγοντας πρόληψη; Εννοώ ότι θέτουμε όρια πριν φτάσουμε τα όριά μας. Για να θέσουμε φυσικά όρια στη συμπεριφορά του εφήβου, προϋπόθεση είναι να μας υπολογίζει ως σύμμαχό του και όχι να μας βλέπει ως εχθρό. Τα παιδιά έχουν κίνητρο να σεβαστούν τα όρια μόνο αν είναι συνδεδεμένα μαζί μας. Η θετική σχέση και σύνδεση με τον γονέα δημιουργεί στα παιδιά και στους εφήβους την επιθυμία να τους ευχαριστήσουν.

Οι φωνές και η οποιαδήποτε χρήση λεκτικής ή σωματικής βίας διακόπτουν τη σύνδεση. Συχνά ακούω από τους γονείς: «Μα αν δεν του φωνάξω, δεν με ακούει», ή «μόνο με τις φωνές με παίρνει στα σοβαρά». Οι φωνές μπορεί να έχουν κάποιο βραχυπρόθεσμο αποτέλεσμα το οποίο όμως δεν είναι προϊόν σεβασμού, αλλά προϊόν φόβου. Αν λοιπόν το παιδί συμμορφώνεται λόγω του φόβου που νιώθει για τις αντιδράσεις σας, αυτό δεν σημαίνει ότι σας παίρνει στα σοβαρά. Στα σοβαρά παίρνουμε τους ανθρώπους που νιώθουμε ότι μας σέβονται και όχι τους ανθρώπους που μας υποτιμούν με τη συμπεριφορά τους. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι από κάποια ηλικία και μετά -συνήθως από την αρχή της εφηβείας – το παιδί σας θα πάψει να φοβάται τις βίαιες αντιδράσεις σας. Θα κλείσει μέσα του το θυμό και τα συναισθήματα ταπείνωσης και θα κλείσει επίσης την πρόσβασή σας στον εσωτερικό του κόσμο. Αυτό βέβαια μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες για τον έφηβο που, χωρίς σύνδεση με την οικογένεια και χωρίς κίνητρο να ευχαριστήσει τους γονείς, βρίσκεται εκτεθειμένος στην επίδραση των συνομηλίκων για την κάλυψη των συναισθηματικών του αναγκών.

Τι μπορείτε να κάνετε προς την κατεύθυνση της πρόληψης;

Να στραφείτε προς τον εαυτό σας και να παρατηρήσετε προσεκτικά τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις σας. Παρατηρήστε προσεκτικά τι πυροδοτεί τον θυμό σας. Σας υπενθυμίζω ότι δεν είναι οι συμπεριφορές των άλλων που προκαλούν τις δικές μας αντιδράσεις, αλλά η ερμηνεία τους από πλευράς μας. Για αυτό και σας προτείνω να προσπαθήσετε να ακούσετε την κουβέντα που κάνετε με τον εαυτό σας κάθε φορά που θυμώνετε με μια συμπεριφορά του παιδιού σας. Συχνά ο θυμός προκύπτει όταν παίρνουμε τις αντιδράσεις του εφήβου προσωπικά. Όταν δηλαδή πιστεύουμε ότι ο έφηβος έχει στόχο με τις αντιδράσεις του να μας μειώσει. Αυτόματα βλέπουμε το παιδί μας ως εχθρό και αντίπαλο και ετοιμαζόμαστε για μάχη. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον έφηβο που δείχνει αδιαφορία σε κάποια προτροπή να ακολουθήσει έναν κανόνα ή να ολοκληρώσει μια υποχρέωση. Τον έφηβο που  κάνει κάποιο ειρωνικό σχόλιο ή μια γκριμάτσα, ή χρησιμοποιεί κάποια προσβλητική έκφραση ή βρισιά που μπορεί να είναι της «μόδας» στον κύκλο των συνομηλίκων. Πώς αντιδράτε; Αν μια φωνή μέσα σας λέει: «με αγνοεί επίτηδες», «δεν με υπολογίζει», «με γράφει στα παλιά του τα παπούτσια», το πιθανότερο είναι να αντιδράσετε με θυμό. Και αν εκφράσετε το θυμό σας με φωνές και ξέσπασμα, το πιθανότερο είναι ο θυμός να κλιμακωθεί και να ενισχυθεί. Επίσης, επειδή τα συναισθήματα είναι μεταδοτικά, ο δικός σας θυμός θα δημιουργήσει θυμό και ανάλογες αντιδράσεις στον/στην έφηβο. Έχετε παρατηρήσει ότι όταν εσείς χάνετε τον έλεγχο βγαίνει και ο έφηβος εκτός ελέγχου; Ο θυμός παράγει ορμόνες που θέτουν το σώμα μας σε κατάσταση κινδύνου που μας προετοιμάζουν για επίθεση ή φυγή.

Επιχειρήστε λοιπόν να αλλάξετε την ερμηνεία της άσχημης συμπεριφοράς του εφήβου. Μπείτε στη θέση του. Θυμηθείτε τις δικές σας ανάγκες έκφρασης στην ηλικία του. Προσπαθήστε να κατανοήσετε την ανάγκη του για αυτοπροσδιορισμό που μπορεί να εκφράζεται υπερβολικά ενώ βρίσκεται ακόμα σε φάση διαμόρφωσης. Αναλογιστείτε την επίδραση των συνομηλίκων και των κωδικών της εφηβείας που διαφέρουν και από αυτούς των ενηλίκων, αλλά και από αυτούς που υιοθετήσατε εσείς στη δική σας εφηβεία. Κάντε ένα νοερό ταξίδι στο παρελθόν. Όταν ήσαστε εσείς στην ηλικία του παιδιού σας, πώς εκφράζατε την ανάγκη σας για διαφοροποίηση από τους γονείς; Τι λειτουργούσε θετικά στη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις σας; Πώς νιώθατε και πώς αντιδρούσατε όταν οι γονείς σας ξεσπούσαν με φωνές, βία και ανεξέλεγκτο θυμό; Ποιες από τις σημερινές καταστάσεις που σας θυμώνουν απέναντι στο παιδί σας είναι πιθανό να σχετίζονται με τη δική σας παιδική ηλικία και εφηβεία και με τα πρότυπα επικοινωνίας στην οικογένεια καταγωγής σας; Αν ανακαλύψατε κάποιες συνδέσεις, αναρωτηθείτε ποια στοιχεία θέλετε να αναπαράγετε στη σχέση τη δική σας με το παιδί σας και ποια θέλετε να αλλάξετε. Είναι πιθανό μέσα από μια διεργασία ενδοσκόπησης να ανακαλύψετε ότι μεταφέρετε θυμό  για τον οποίο δεν είστε ενήμεροι. Δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο ο θυμός του οποίου δεν έχουμε επίγνωση να εκφράζεται σε λάθος πρόσωπα, σε λάθος καταστάσεις και με λάθος τρόπους. Ακούστε λοιπόν τον θυμό σας. Ανακαλύψτε τα συναισθήματα πόνου και φόβου και τα τραύματα που κρύβει μέσα του ο θυμός και μην του επιτρέπετε να καθοδηγεί και να προσδιορίζει την επικοινωνία με το παιδί σας.

Επίσης, θα σας πρότεινα να εξετάσετε μήπως οι συνθήκες της καθημερινότητάς σας συμβάλλουν στο να χάνετε συχνά την υπομονή σας απέναντι στο παιδί σας. Αν για παράδειγμα το εργασιακό σας περιβάλλον είναι πιεστικό, ή αν αντιμετωπίζετε κάποιου άλλου είδους στρες, είναι πιθανό, χωρίς να το αντιλαμβάνεστε, να εκτονώνετε αυτού του είδους τις πιέσεις με ξεσπάσματα απέναντι στο παιδί σας.

Εξετάστε προσεκτικά τις προσδοκίες σας από το παιδί σας. Μήπως έχετε μη ρεαλιστικές προσδοκίες; Μήπως έχετε στο μυαλό σας ένα μέτρο τελειότητας στο οποίο είναι αδύνατο να ανταποκριθεί; Μήπως οι συμπεριφορές του εφήβου σας οδηγούν σε καταστροφικά  σενάρια για το μέλλον; «Αν τώρα  συμπεριφέρεται έτσι, ποτέ δεν θα μπορέσει να…»

Εξετάστε και τις προσδοκίες που έχετε για τον εαυτό σας στο ρόλο του γονέα. Μήπως οι συμπεριφορές του εφήβου που σας ανησυχούν, σας προβληματίζουν, σας θυμώνουν και σας ενοχλούν εμπεριέχουν για εσάς το μήνυμα ότι δεν ανταποκρίνεστε με επάρκεια στο ρόλο σας; Με απλά λόγια, μήπως ο εσωτερικός σας διάλογος, σας  προκαλεί αισθήματα ματαίωσης και μειονεξίας: «Αν ήμουν καλύτερη μητέρα το παιδί μου δεν θα τα έκανε αυτά», ή «εγώ φταίω που το παιδί μου συμπεριφέρεται με αυτό τον τρόπο»;

Και πάλι θα σας προτείνω παρατήρηση με στόχο την επίγνωση, και αλλαγή των ερμηνειών και των σκέψεών σας με στόχο την αλλαγή των συναισθημάτων σας και του τρόπου επικοινωνίας με το παιδί σας. Η επίγνωση του δικού σας συναισθηματικού κόσμου και των συναισθηματικών σας αποσκευών που σας συνδέουν με το παρελθόν θα σας οδηγήσει στο να αλλάξετε την οπτική σας. Μόνο αν είστε ενήμεροι του τι προκαλεί τις αντιδράσεις σας και τι σας φέρνει στα όριά σας, θα μπορέσετε να επικεντρώσετε την οπτική σας στο παιδί σας και στο τι προσπαθεί να σας πει με τη συμπεριφορά του.

Θυμηθείτε ότι τα όρια μπορούν να τεθούν μόνο όταν όλοι είναι ήρεμοι και η οικογενειακή ατμόσφαιρα είναι ειρηνική. Μην επιχειρήσετε να συζητήσετε στη μέση μιας σύγκρουσης γιατί μπορεί να εκστομίσετε πράγματα για τα οποία αργότερα θα μετανιώσετε. Σ’ αυτή την περίπτωση, είναι σημαντικό να κάνετε απόπειρα επανόρθωσης. Ζητήστε συγνώμη από τον έφηβο. Έτσι μαθαίνει και ο ίδιος να ζητά συγνώμη. Συζητήστε για το συμβάν που σας έφερε σε σύγκρουση, αναγνωρίστε όσες παραμέτρους και οπτικές  μπορείτε,  και δεσμευτείτε μαζί με τον έφηβο σε διαφορετική προσέγγιση τέτοιου είδους ζητημάτων στο μέλλον. Αν η σύγκρουση κλιμακώνεται και αισθάνεστε ότι είναι πιθανό να χάσετε τον έλεγχο, καλύτερο είναι να διακόψετε, να απομακρυνθείτε, να κάνετε μια μικρή άσκηση χαλάρωσης και να επανέλθετε στο ζήτημα αργότερα και μόνο αφού έχουν υποχωρήσει τα έντονα συναισθήματα. Παρόλο που είναι φυσιολογικό να αισθάνεστε ενοχές μετά από ένα ξέσπασμα, θα σας πρότεινα να μην αφήνετε τις ενοχές να καθοδηγούν την προσέγγιση του παιδιού σας. Έχετε ανάγκη να αποκαταστήσετε τη θετική εικόνα και το αίσθημα επάρκειας για τον εαυτό σας στο ρόλο του γονέα προκειμένου να προσεγγίσετε το παιδί σας με θετικούς τρόπους.

Η αλλαγή στον εαυτό σας, θα φέρει αλλαγή  και στο συναισθηματικό κλίμα της οικογένειας και αυτές οι αλλαγές είναι βέβαιο ότι θα φέρουν και αλλαγή στη συμπεριφορά του εφήβου.

Το συναισθηματικό κλίμα στην οικογένεια διαμορφώνεται από τον τόνο που εμείς θέτουμε. Όταν νευριάζουμε, τα παιδιά νευριάζουν ακόμα περισσότερο και η σύγκρουση κλιμακώνεται, οξύνεται και προετοιμάζει το έδαφος για επόμενη σύγκρουση.

Αναλογιστείτε την επίδραση των δικών μας ξεσπασμάτων πάνω στα παιδιά. Πώς αισθάνεται ο έφηβος μετά από ξέσπασμα των γονιών του; Τα δικά μας ξεσπάσματα κάνουν τα παιδιά να νιώθουν καλά ή άσχημα; Η απάντηση είναι προφανής και αυτονόητη: Τα ξεσπάσματα των γονέων κάνουν τα παιδιά και τους εφήβους να νιώθουν άσχημα. Πώς λοιπόν έχουμε την προσδοκία ότι με το να αισθανθεί κάποιος άσχημα θα βελτιώσει τη συμπεριφορά του; Αυτή είναι μια παράδοξη αντιμετώπιση των συμπεριφορών των παιδιών και των εφήβων που εφαρμόζεται όμως χωρίς συχνά να γίνεται αντικείμενο σκέψης και επεξεργασίας από πλευράς των ενηλίκων.

Σκεφτείτε την τελευταία φορά που η συμπεριφορά κάποιου απέναντί σας σάς έκανε να αισθανθείτε μειωμένοι, ταπεινωμένοι και αδικημένοι. Πώς λειτουργήσατε μετά από αυτό; Αναλογιστείτε αν τα συναισθήματα ταπείνωσης, υποτίμησης και αδικίας είχαν ως αποτέλεσμα κάποια δική σας θετική συμπεριφορά και ανταπόκριση στην επικοινωνία και τη συνεργασία. Το πιθανότερο είναι η απάντησή σας να είναι αρνητική.  Σκεφτείτε λοιπόν τώρα τον έφηβο σε μια αντίστοιχη κατάσταση. Οι φωνές, οι χαρακτηρισμοί και η κάθε είδους λεκτική ή και σωματική βία κάνουν τον έφηβο να νιώθει ότι δεν τον υπολογίζουμε ως πρόσωπο. Αυτού του είδους οι αντιδράσεις του δημιουργούν συναισθήματα ταπείνωσης και αδικίας. Πόσο αναμενόμενο είναι πιστεύετε αυτού του είδους τα συναισθήματα να οδηγήσουν στην θετική του ανταπόκριση και στη διάθεση για συνεργασία; Πόσο πιθανό είναι αυτού του είδους τα συναισθήματα να πυροδοτήσουν το θυμό του εφήβου και να συμβάλλουν στην διαιώνιση της αντιδραστικότητά του;

Τι να κάνετε:

Δουλέψτε προς την κατεύθυνση της συναισθηματικής ενημερότητας και της αλλαγής των προτύπων της επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Με απλά λόγια, αν έχει παγιωθεί ένα πρότυπο επικοινωνίας  που χαρακτηρίζεται από ξεσπάσματα στις αντιδράσεις του εφήβου, σίγουρα έχει εξελιχθεί σε φαύλο κύκλο. Παρατηρήστε προσεκτικά τι πυροδοτεί τις αντιδράσεις σας και  φροντίστε να κάνετε διαφορετικές επιλογές με οδηγό την κάλυψη των συναισθηματικών αναγκών του παιδιού σας. Με το να ξεσπάτε και να χάνετε τον έλεγχο συχνά, διαμορφώνετε ένα συγκρουσιακό οικογενειακό κλίμα και έτσι άθελά σας συμβάλλετε στην διαιώνιση της αντιδραστικότητας του εφήβου. Την επόμενη φορά που θέλετε κάτι από τον έφηβο, δοκιμάστε έναν διαφορετικό τόνο φωνής. Αν ο τόνος σας ήταν ειρωνικός ή προστακτικός, δοκιμάστε έναν τόνο και ένα λεξιλόγιο που να μην περιλαμβάνει ούτε προσταγή, ούτε ειρωνεία. Αν οι αλλαγές αυτές είναι συστηματικές, το πιθανότερο είναι να έχετε θετική ανταπόκριση από τον/την έφηβο.

Αν βλέπετε ότι τα ξεσπάσματά σας είναι συχνά και αποτελούν τη συστηματική ανταπόκρισή σας στην επικοινωνία με το παιδί σας, αναζητήστε άμεσα τη βοήθεια του ειδικού που θα σας καθοδηγήσει στη διεργασία ενδοσκόπησης και θα σας βοηθήσει στη διαχείριση των έντονων συναισθημάτων σας και στην αλλαγή των επικοινωνιακών προτύπων μέσα στην οικογένειά σας.