Μετάβαση στο Γυμνάσιο και δυσκολίες κοινωνικής ένταξης

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Συχνά οι γονείς που επικοινωνούν μαζί μου, μου μεταφέρουν μια εικόνα δυσκολιών στην κοινωνική ένταξη, ιδιαίτερα για τα κορίτσια, στην ευαίσθητη εποχή της μετάβασης από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο.

Είναι αλήθεια ότι η φετινή σχολική χρονιά κάθε άλλο παρά εύκολη είναι μέχρι στιγμής. Τα παιδιά της Α΄ Γυμνασίου δεν έχουν προλάβει καν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της σχολικής ζωής, ενώ  οι συνθήκες της πανδημίας σε συνδυασμό με τις αναπτυξιακές προκλήσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι νεαροί  έφηβοι, δημιουργούν πρωτόγνωρες δυσκολίες για τα ίδια τα παιδιά και για τις οικογένειες. Και επειδή ως προς την ίδια την εξέλιξη της πανδημίας δεν υπάρχει σιγουριά και προβλεψιμότητα, χρειάζεται να προσαρμόσουμε τα συναισθηματικά μας εφόδια και όπλα σε αυτήν τη συνθήκη άγχους και αβεβαιότητας που δυσκολεύει τη ζωή μικρών και μεγάλων.

Οι γονείς που μου μεταφέρουν τις δυσκολίες των παιδιών τους, μου περιγράφουν ότι η κόρη τους συνήθως δυσκολεύεται να ενταχθεί σε κάποια παρέα, καθώς την απομακρύνουν τα άλλα κορίτσια με τη συμπεριφορά τους. Ακόμα αναφέρονται στις “κλίκες” που δημιουργούν τα κορίτσια αυτών των ηλικιών και στην απόπειρα αποκλεισμού νέων μελών. Ως αποτέλεσμα αυτών των δυσκολιών, συχνά τα κορίτσια αντιμετωπίζουν με άγχος και αρνητική διάθεση το ενδεχόμενο επιστροφής στο σχολικό περιβάλλον.

Αρχικά, προτείνω στους γονείς να δουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη και να αναζητήσουν με ποιον τρόπο είναι πιθανό να μεταδίδουν άθελά τους μέρος από τη δική τους ανασφάλεια και άγχος για την τις ιδιαίτερες προκλήσεις και δυσκολίες που συνοδεύουν την προσαρμογή του παιδιού τους στο Γυμνάσιο. Είναι αλήθεια ότι συχνά οι γονείς, χωρίς να το αντιλαμβάνονται, ενισχύουν το κοινωνικό άγχος του εφήβου μέσα από το δικό τους άγχος να ενταχθεί το παιδί τους ομαλά στην νέα κατάσταση.  Αξιολογήστε λοιπόν το κατά πόσο είστε θεατές της κοινωνικής ζωής του παιδιού σας και κατά πόσο είστε ή θα θέλατε να είστε από μηχανής θεοί και να λύνατε με κάποιον μαγικό τρόπο τις δυσκολίες του. Πιστεύω ότι αν διερευνήσετε με προσοχή και ανοιχτή διάθεση για κατανόηση τα δικά σας συναισθήματα, θα μπορέσετε να βρείτε τη σωστή ισορροπία μεταξύ του να είστε εκεί για το παιδί σας και ταυτόχρονα να του αφήσετε το περιθώριο να ζήσει και να διαχειριστεί τις προκλήσεις που συνοδεύουν τη φάση ζωής στην οποία βρίσκεται.

Ταυτόχρονα, προτείνω στους γονείς – όπως και για κάθε άλλο ζήτημα άλλωστε – να επενδύουν με θετικό τρόπο στην σχέση και επικοινωνία με τον έφηβο/έφηβη. Με άλλα λόγια, καλλιεργήστε την ανοιχτή επικοινωνία με το παιδί σας και δείξτε του με κάθε ευκαιρία την άνευ όρων αποδοχή σας. Συζητήστε και συνεχίστε να συζητάτε μαζί του τις αλλαγές της εφηβείας. Αφήστε τον/την έφηβο να σας εκφράσει ελεύθερα πώς αισθάνεται για τον εαυτό της, τι την προβληματίζει, τι την φοβίζει. Μοιραστείτε μαζί της ιστορίες από τη δική σας ζωή την περίοδο που ήσασταν στην ηλικία της. Δώστε της μια εικόνα των δικών σας δυσκολιών. Εξηγήστε της τι σας βοήθησε και τι σας δυσκόλεψε στην διαχείριση των προκλήσεων που αντιμετωπίζατε.

Η κοινωνική ένταξη και προσαρμογή αποτελεί πρόκληση για όλα τα παιδιά αυτής της ηλικίας. Είναι αυτή η ηλικία στην οποία ο έφηβος διαμορφώνει το αίσθημα για το ποιος είναι και μέσα από τις σχέσεις που δημιουργεί εκτός οικογένειας. Όλοι οι έφηβοι χρειάζεται στο ταξίδι της προσωπικής τους ανάπτυξης να αναζητήσουν μια ομάδα συνομηλίκων με την οποία αισθάνονται ότι ταιριάζουν και στην οποία επιθυμούν να ανήκουν. Όλοι οι έφηβοι χρειάζεται να καλλιεργήσουν τις δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν να δημιουργήσουν οικείες συναισθηματικές σχέσεις με άτομα της ηλικίας τους. Χρειάζεται να μάθουν να εντοπίζουν και να εκφράζουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους στο πλαίσιο των διαπροσωπικών τους σχέσεων και να εξασκούνται στο να επιδιώκουν σχέσεις υγιείς που να χαρακτηρίζονται από αμοιβαίο σεβασμό.

Όλα αυτά ο κάθε έφηβος θα τα βάλει σε εφαρμογή για τον εαυτό του και μέσα από την υποστήριξη και  καθοδήγηση των γονιών του. Σας υπενθυμίζω όμως ότι ούτε μπορείτε αλλά ούτε και θα ήταν αναπτυξιακά και συναισθηματικά ωφέλιμο να βρείτε εσείς “λύση” για τις δυσκολίες του παιδιού σας,  ή να παρέμβετε έτσι ώστε να μην έχει δυσκολίες στις σχέσεις με τους συνομηλίκους του. Ο έφηβος χρειάζεται να μάθει να δημιουργεί σχέσεις, να μάθει να πλοηγείται στον κοινωνικό κόσμο των παιδιών της ηλικίας του. Γι’ αυτό και θα πειραματιστεί, θα μάθει να ανοίγεται στους άλλους, θα μάθει να οριοθετεί τις ανάγκες του και τις σχέσεις του, θα μάθει πότε να υποχωρεί και πότε να διεκδικεί, θα πληγωθεί, θα ματαιωθεί και θα ξαναπροσπαθήσει.  

Ανιχνεύοντας τις δυσκολίες του παιδιού σας, εσείς οι γονείς θα εκτιμήσετε προσεκτικά τις κινήσεις που χρειάζεται και τις κινήσεις που δεν χρειάζεται να κάνετε. Για παράδειγμα, μερικές φορές οι γονείς στην προσπάθειά τους να βρουν λύσεις, με ρωτούν αν κρίνω σκόπιμη την αλλαγή σχολείου. Κατά κανόνα, δεν συμφωνώ στην αλλαγή σχολικού πλαισίου (εκτός από σπάνιες περιπτώσεις στις οποίες συντρέχουν άλλοι λόγοι που δεν σχετίζονται με το περιεχόμενο αυτού του άρθρου). Πιστεύω ότι δεν έχει νόημα για το παιδί που δυσκολεύεται να ενταχθεί κοινωνικά να αλλάξει σχολείο. Υπάρχει πολύ μεγάλη  πιθανότητα και σε άλλο σχολείο να υπάρχουν κλίκες παιδιών και ήδη διαμορφωμένες παρέες στις οποίες θα κάνει επιτυχημένες και αποτυχημένες προσπάθειες να ενταχθεί. Το ζητούμενο δεν είναι να δημιουργηθούν κάποιου είδους “ιδανικές” κοινωνικές συνθήκες προκειμένου ο κάθε έφηβος να μάθει να σχετίζεται με τους συνομηλίκους του και να αντλεί χαρά και ευχαρίστηση μέσω των σχέσεών του.

Ούτε και μπορεί κανείς να προβλέψει ότι στο μέλλον ο έφηβος δεν θα αντιμετωπίσει παρόμοιες δυσκολίες μεγαλώνοντας. Το ζητούμενο είναι κατά τη γνώμη μου να μάθει το παιδί σας να διαχωρίζει ανάμεσα στους παράγοντες της  κοινωνικής του ζωής που μπορεί το ίδιο να ελέγχει και να διαχειρίζεται και στους παράγοντες που δεν μπορεί να ελέγχει. Για παράδειγμα, θα πρέπει να έχει επίγνωση του γεγονότος ότι δεν μπορεί να ελέγξει τις πράξεις, τις συμπεριφορές και τις αντιδράσεις των  συνομηλίκων του. Αντίθετα όμως πρέπει να γνωρίζει επίσης ότι μπορεί να έχει τον έλεγχο των δικών του συμπεριφορών, αντιδράσεων και εκφράσεων. Συχνά για τα παιδιά αυτής της ηλικίας η απόρριψη από τους συνομηλίκους βιώνεται ως προσωπική αποτυχία που μπορεί να οδηγήσει σε αίσθημα μειονεξίας. Αυτό με τη σειρά του δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο ανάμεσα στην αρνητική εικόνα γα τον εαυτό, το κοινωνικό άγχος, την αποφυγή και την απομόνωση που επιβεβαιώνει το αίσθημα μειονεξίας. Βοηθήστε τον έφηβο να διαχωρίσει το αίσθημα της προσωπικής του αξίας από τις διακυμάνσεις στην κοινωνική του ζωή και από τις “επιτυχίες” και “αποτυχίες” που είναι φυσιολογική διάσταση του ανοίγματος των παιδιών προς τον έξω κόσμο. Είναι φυσικά αυτονόητο ότι ταυτόχρονα χρειάζεται τόνωση του θετικού αισθήματος για τον εαυτό ή αποκατάσταση αυτού του αισθήματος στην περίπτωση που βλέπετε ότι το παιδί σας δεν έχει θετική εικόνα για τον εαυτό του. Είναι επίσης αυτονόητο ότι μόνο μέσα από αίσθημα επάρκειας για τον εαυτό μας προσεγγίζουμε τους άλλους με τρόπο που οδηγεί σε υγιείς σχέσεις και όχι σε σχέσεις χειριστικές ή και κακοποιητικές. Αυτό πιστεύω ότι θα πρέπει να είναι το πεδίο παρέμβασης των γονέων: Να δείξουν δηλαδή στο παιδί τους μέσα από τα λόγια, αλλά και μέσα από τη δική τους στάση ζωής, ότι η αξία του είναι μοναδική και αδιαπραγμάτευτη και ότι μέσα από αυτή την οπτική οφείλει να προσεγγίζει τις σχέσεις με τους συνομηλίκους του. Στο κοινωνικό πεδίο, ο κάθε έφηβος θα πορευτεί μόνος του, αλλά συνδεδεμένος μαζί σας, ώστε να έχει τη βεβαιότητα ότι μπορεί να στραφεί σε εσάς για υποστήριξη όποτε το χρειαστεί.

Επίσης, αναζητήστε μαζί τους παράγοντες που μπορεί να δυσκολεύουν το παιδί σας κοινωνικά. Είναι παράγοντες που σχετίζονται με τις τωρινές συνθήκες της ζωής σας, με χαρακτηριστικά του σχολικού πλαισίου, παράγοντες που εκφράζουν την προσωπικότητα του παιδιού σας, ή μήπως πρόκειται  για συνδυασμό όλων αυτών των παραγόντων;  Βοηθήστε τον/την έφηβο/η να εντοπίσει τις δυσκολίες του/της και να διερευνήσει τι θα μπορούσε να αλλάξει.  

Ρωτήστε τον/την έφηβο/η αν πιστεύει ότι θα του/της άρεσε να μιλήσει σε κάποιον ειδικό της ψυχικής υγείας. Συχνά τα νεαρά άτομα αποκτούν μια νέα οπτική για τις δυσκολίες τους συζητώντας τες με κάποιον εκτός της οικογένειας που μπορεί να τους κατευθύνει. Επίσης, η δημιουργία σχέσης με τον ειδικό δίνει στους νεαρούς εφήβους ένα αίσθημα “δύναμης” και πίστης στον εαυτό τους γιατί  “αναλαμβάνουν” οι ίδιοι τις δυσκολίες τους ακριβώς σε μια περίοδο που αμφιβάλλουν για τον εαυτό τους.

Εξηγήστε στον έφηβο ότι οι κοινωνικές δεξιότητες δεν είναι εκ γενετής δεδομένες ιδιότητες των ανθρώπων. Ότι χρειάζεται κανείς να τις μάθει και να τις εξασκήσει και ότι ο ειδικός μπορεί να παίξει το ρόλο του “προπονητή” σε αυτό. Μαζί με τον θεραπευτή θα μπορέσει να βρει τι τον δυσκολεύει, θα μπορέσει να αποκτήσει μια ρεαλιστική και θετική εικόνα για τον εαυτό του, και να μάθει να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του και τις αντιδράσεις του απέναντι στις προκλήσεις του περιβάλλοντος με τρόπους που να τον κάνουν ψυχικά ανθεκτικό.

Μέσα από τις δυσκολίες του, ο έφηβος θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει βαθύτερα τον εαυτό του, και να βγει πιο δυνατός συναισθηματικά και κοινωνικά αρκεί βέβαια να διατηρήσει το θετικό αίσθημα για τον εαυτό του και την πίστη στην προσωπική του αξία.

Τέλος, σας προτείνω να ανατρέξετε και στα προηγούμενα άρθρα μου στο efiveia.gr που επικεντρώνουν στο ζήτημα της κοινωνικής ζωής των εφήβων, στην κοινωνική ανασφάλεια και το ρόλο της οικογένειας στην υποστήριξη του εφήβου: “Η κόρη μου δεν κάνει εύκολα φίλες και σε παρέα άνω των 2 ατόμων δεν αισθάνεται καλά“, “Η σχέση της κόρης μου με τις φίλες της” “Έφηβος και κοινωνική ανασφάλεια“, “Με προβληματίζει η μετάβαση της κόρης μου από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο”