Ιδεοψυχναγκαστική διαταραχή (Μέρος 1ο) – Τι είναι και πώς θα την εντοπίσουμε στον έφηβο

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι μια αγχώδης διαταραχή που συχνά κάνει την εμφάνισή της στη διάρκεια της εφηβείας. Όπως δείχνει και το όνομά της, η ψυχοσυναισθηματική αυτή δυσκολία σχετίζεται με επίμονες, επαναλαμβανόμενες ιδέες που βασανίζουν το άτομο, όπως επίσης και με καταναγκαστικές πράξεις οι οποίες εδραιώνονται ως πρότυπα συμπεριφοράς προκειμένου να αντιμετωπίσουν το άγχος που βιώνει το άτομο. Και οι δύο αυτές μορφές έκφρασης της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής ταλαιπωρούν το άτομο που τις υφίσταται απασχολώντας όλο και μεγαλύτερο μέρος του εσωτερικού του κόσμου και των εξωτερικών του εκδηλώσεων μέσα στην καθημερινότητα. Πού οφείλεται; Σε έναν συνδυασμό βιολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως άλλωστε και οι περισσότερες ψυχοσυναισθηματικές διαταραχές.   

Κάθε παιδί έχει τη δική του προσωπικότητα και εσείς ως γονείς γνωρίζετε αν η προσωπικότητα του παιδιού σας εμφανίζει την προδιάθεση για αυξημένα επίπεδα άγχους. Μια αγχώδης προσωπικότητα είναι πιο πιθανό να αναπτύξει ιδεοψυχαναγαστική διαταραχή, χωρίς φυσικά αυτό να είναι κάτι αναπόφευκτο. Εδώ έρχεται ο κρίσιμος ρόλος της οικογένειας ως το πρωταρχικό περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνουν τα παιδιά. Όποια και αν είναι η κληρονομική και βιολογική προδιάθεση του παιδιού μας έχουμε περιθώριο για παρέμβαση προκειμένου οι προδιαθέσεις να μην εκδηλωθούν ως διαταραχές. Γι αυτό και είναι πολύ σημαντικό να έχουμε επίγνωση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας του παιδιού μας και να καθοδηγούμε και το ίδιο το παιδί στην απόκτηση αυτού του είδους της επίγνωσης.  

Όπως γνωρίζετε, τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν -όπως και οι ενήλικες- τις δικές τους παραξενιές και ιδιορρυθμίες. Χρειάζεται λοιπόν να διαχωρίσουμε ανάμεσα σε ιδιορρυθμίες και σε ενδείξεις ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής. Οι ιδεοληψίες και οι καταναγκασμοί διαφέρουν από τις «παραξενιές», τόσο ποιοτικά ως προς το περιεχόμενό τους και τον αντίκτυπό τους στο άτομο, όσο και ποσοτικά, ως προς την συχνότητα και την έντασή τους. Μπορεί για παράδειγμα κάποιος έφηβος να έχει κλίση προς την οργάνωση και την τακτοποίηση και να του αρέσει να τοποθετεί τα πράγματά του σε συγκεκριμένα μέρη. Μπορεί να πηγαίνει στους αγώνες της ομάδας του με μια συγκεκριμένη μπλούζα ή να γράφει το τεστ του με ένα συγκεκριμένο στυλό. Αυτές οι μικρές παραξενιές δεν συνιστούν ενδείξεις διαταραχής. Ο έφηβος που εμφανίζει ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή έχει συχνά ανεπιθύμητες και βασανιστικές για τον ίδιο σκέψεις, ή με άλλα λόγια ιδεοληψίες. Οι σκέψεις αυτές είναι επαναλαμβανόμενες και μπορεί να δημιουργούν δυσάρεστες και ανησυχητκικές εικόνες και σενάρια στο μυαλό του εφήβου. Τέτοιου είδους ιδέες συχνά αφορούν το φόβο του εφήβου ότι θα αρρωστήσει ή θα μολυνθεί από κάτι, ή ακόμα και ότι θα πεθάνει. Μπορεί ακόμα ο έφηβος να φοβάται συνέχεια ότι θα συμβεί κάποιο ανεπανόρθωτο κακό, ή ότι ο ίδιος θα χάσει τον έλεγχο και θα γίνει βίαιος. Άλλες συνηθισμένες ιδεοληψίες που κάνουν την εμφάνισή τους στην εφηβεία αφορούν την ανασφάλεια για τον σεξουαλικό προσανατολισμό, περιλαμβάνουν ενοχλητικές για τον έφηβο σεξουαλικές σκέψεις και εικόνες ή ενοχικές εικόνες και σκέψεις που σχετίζονται με την έννοια της αμαρτίας ή με άλλο είδος παραβίασης της θρησκευτικής ηθικής. Αυτού του είδους οι σκέψεις ή ιδεοληψίες προκαλούν αυξημένα επίπεδα άγχους. Προκειμένου ο έφηβος να διαχειριστεί το άγχος του, καταφεύγει σε συμπεριφορές που ονομάζονται καταναγκασμοί. Συνηθισμένες καταναγκαστικές συμπεριφορές είναι το υπερβολικό πλύσιμο, η υπερβολική ενασχόληση με την καθαριότητα, ο υπερβολικός έλεγχος, για παράδειγμα στις συσκευές, στις πόρτες και στους διακόπτες, η σειροθέτηση και τακτοποίηση με πολύ συγκεκριμένο τρόπο, η επανάληψη της ίδιας ενέργειας ή δραστηριότητας μέχρι το «τέλειο» αποτέλεσμα, το μέτρημα, η προσευχή ή οι ασυνήθιστες τελετουργίες, όπως το να κάνει κάποιος ένα βήματα πίσω ενώ προχωρά, ή να αγγίζει συγκεκριμένες επιφάνειες ή αντικείμενα με συγκεκριμένο τρόπο.  

Στην πραγματικότητα οι καταναγκαστικές συμπεριφορές προσφέρουν στον έφηβο μόνο παροδική ανακούφιση από το άγχος, ενώ ταυτόχρονα τον κρατούν συναισθηματικά δέσμιο με την έννοια ότι διαρκώς βασανίζεται από σχήματα του τύπου «αν δεν κάνω αυτό, θα συμβεί αυτό που απεύχομαι ή, αν δεν κάνω αυτό  δεν θα συμβεί αυτό που επιθυμώ». Ακόμα, επειδή οι αγχώδεις σκέψεις δεν εξαφανίζονται δια μαγείας, ο έφηβος σε βάθος χρόνου χρειάζεται όλο και πιο σύνθετες καταναγκαστικές συμπεριφορές προκειμένου να διαχειριστεί προσωρινά το άγχος του, ενώ οι συμπεριφορές αυτές καταλαμβάνουν σταδιακά όλο και περισσότερο χώρο στον ψυχικό του κόσμο και στην καθημερινότητά του.  

Τα πράγματα γίνονται πιο πολύπλοκα στην περίπτωση που τα συμπτώματα της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής συνυπάρχουν με άλλες ψυχικές δυσκολίες, όπως η κατάθλιψη ή η διπολική διαταραχή, η κοινωνική φοβία, οι διατροφικές διαταραχές,  ή ακόμα και η ψυχωσική συνδρομή ή οι διαταραχές προσωπικότητας. Είναι αυτονόητο ότι αν συνυπάρχουν άλλες δυσκολίες, η διάγνωση και η αντιμετώπιση από τον ειδικό της ψυχικής υγείας οφείλει να είναι συνδυαστική. Επίσης, αν οι ιδεοληψίες και οι  καταναγκασμοί είναι μεγάλης έκτασης, έντασης και συχνότητας είναι πιθανό να χρειαστεί και φαρμακευτική αγωγή σε συνδυασμό με την ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση.  

Τα καλά νέα είναι ότι αν οι ψυχικές δυσκολίες δεν είναι σύνθετες και αν επιπλέον διαγνωστούν έγκαιρα, έχουμε μεγάλο περιθώριο αλλαγής μέσω της ψυχοθεραπείας. Οι έφηβοι βρίσκονται σε πλεονεκτική  θέση σε σύγκριση με τους ενήλικες που αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα γιατί διανύουν μια αναπτυξιακά ευέλικτη φάση κατά την οποία  διαμορφώνουν τα σχήματα που όταν εδραιωθούν θα τους καθοδηγήσουν στην  ερμηνεία της ζωής και στη  διαχείριση των δυσκολιών τους.  

Στο επόμενο άρθρο μου θα σας μιλήσω για το πώς μπορεί η οικογένεια να υποστηρίξει τον έφηβο που εμφανίζει ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή.