- “Η κόρη μου που δίνει φέτος πανελλήνιες, είναι εντελώς αδιάφορη” - 11 Δεκεμβρίου 2024
- Η μαγική λέξη «υπομονή» - 19 Νοεμβρίου 2024
- “Ο γιος μου ασχολείται υπερβολικά με τη θρησκεία” - 16 Οκτωβρίου 2024
Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου
Όσο τα παιδιά είναι πολύ μικρά και δεν είναι σε θέση να κρίνουν καταστάσεις και να προστατεύουν τον εαυτό τους, η σπουδαιότητα των ορίων είναι αυτονόητη σε όλους μας και αδιαμφισβήτητη. Τα όρια παρέχουν αίσθημα ασφάλειας και σταθερότητας στα παιδιά από την βρεφική τους ηλικία. Όσο πιο μικρό είναι το παιδί, τόσο πιο πολύ τα όρια είναι υπόθεση των γονέων. Καθώς μεγαλώνει όμως το παιδί τα όρια πρέπει να γίνονται αντικείμενο διαπραγμάτευσης και συζήτησης. Πρέπει να γίνεται σαφές από την πλευρά των γονέων τι ισχύει ως προς τα «πρέπει» και «δεν πρέπει», όχι όμως μέσω επιβολής, αλλά μέσω της καλλιέργειας ενός κλίματος στο οποίο το παιδί να αισθάνεται μέλος μιας ομάδας ανθρώπων οι σχέσεις μεταξύ των οποίων χαρακτηρίζονται από αμοιβαίο σεβασμό. Αν δεν ισχύουν αυτές οι προϋποθέσεις στην οικογένεια, τότε είναι βέβαιο ότι στη διάρκεια της εφηβείας δεν θα κατορθώσουμε να είμαστε συνδεδεμένοι με τον έφηβο και ότι θα επαναστατήσει απέναντι στην επιβολή ορίων με τρόπους που πιθανόν να τον καθιστούν ευάλωτο στις προκλήσεις του έξω κόσμου.
Όσο τα παιδιά είναι μικρά, οφείλουμε να τους παρέχουμε ένα ασφαλές περιβάλλον με σαφείς κανόνες όσο αφορά την σωματική τους ασφάλεια. Είναι εύκολο για μας τους ενήλικες να αποφασίσουμε στις μικρές ηλικίες τα «πρέπει» και τα «δεν πρέπει» που σταδιακά διαμορφώνουν τη σχέση του παιδιού με τον κόσμο. Μεγαλώνοντας τα παιδιά δοκιμάζουν τα όρια που τους τίθενται και εμείς οφείλουμε να είμαστε αρκετά κοντά τους ώστε να τα δοκιμάζουν σε ασφαλές πλαίσιο. Ταυτόχρονα οφείλουμε να είμαστε και αρκετά ευέλικτοι ώστε να αντιλαμβανόμαστε τι είδους αλλαγές στα όρια πρέπει να γίνουν ανάλογα με τις κατακτήσεις του παιδιού, ώστε να μην του στερήσουμε πολύτιμες δεξιότητες που θα το οδηγήσουν στην ωριμότητα μέσω του να μάθει να κρίνει, να επιλέγει και να χειρίζεται τις καταστάσεις που το αφορούν. Κάθε αναπτυξιακή φάση της παιδικής ηλικίας χαρακτηρίζεται από γνωστικά και συναισθηματικά επιτεύγματα που επιτρέπουν στα παιδιά να εφαρμόζουν νέες δεξιότητες και να αποκτούν μεγαλύτερου βαθμού αυτονομία. Όλα αυτά βέβαια επιτυγχάνονται με την επίβλεψη και την καθοδήγηση των σημαντικών ενηλίκων στη ζωή του παιδιού.
Τι είναι λοιπόν μέσα από αυτή τη λογική τα όρια; Είναι τα εφόδια που δίνουμε στα παιδιά από την προσχολική τους ηλικία μέχρι και την εφηβεία ώστε να μπορέσουν σταδιακά να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της πραγματικότητας.
Σας μίλησα για τις μικρότερες ηλικίες ως εισαγωγή, τόσο για να σας επισημάνω την σπουδαιότητα των ορίων, όσο και τη σπουδαιότητα της καλλιέργειας ενός τέτοιου οικογενειακού κλίματος που να ενθαρρύνει τα παιδιά να σέβονται τα όρια.
Αν τα παιδιά αναπτύξουν από μικρή ηλικία ένα θετικό αίσθημα για τον ρόλο που αναλαμβάνει η οικογένεια να τα καθοδηγήσει με ασφαλή τρόπο στην εξερεύνηση του κόσμου, τότε εξακολουθούν να βλέπουν τα όρια μέσα από το ίδιο θετικό πρίσμα και όταν φτάσουν στην εφηβεία. Πώς φτάνουμε σε αυτό το αποτέλεσμα; Μέσα από οικογενειακές σχέσεις που χαρακτηρίζονται από αμοιβαία εμπιστοσύνη και αμοιβαίο σεβασμό. Η εμπιστοσύνη είναι φυσικά κάτι που κατακτιέται μέσα στις σχέσεις, όχι κυρίως από το τι λένε οι άνθρωποι, αλλά από το τι κάνουν. Αν εμείς είμαστε ειλικρινείς, συνεπείς και αξιόπιστοι τότε τα παιδιά μαθαίνουν να μας εμπιστεύονται. Σας υπενθυμίζω ότι η βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη αμοιβαίας εμπιστοσύνης είναι η αποδοχή άνευ όρων. Αν ο έφηβος αισθάνεται βέβαιος ότι τον αγαπάμε και τον αποδεχόμαστε χωρίς όρους, τότε μας εμπιστεύεται γιατί δεν μας εκλαμβάνει ως αντιπάλους, αλλά ως συμμάχους του. Με απλά λόγια, αν ο έφηβος αισθάνεται συνδεδεμένος με τους γονείς, τότε τους βλέπει ως συμμάχους στην απόπειρά του να αυτονομηθεί, να σχετιστεί με τον κόσμο και να ανταποκριθεί στις προκλήσεις του. Σε ένα οικογενειακό κλίμα ανοιχτής επικοινωνίας και αμοιβαίου σεβασμού ο έφηβος δεν έχει λόγους να αμύνεται απέναντι στους γονείς.
Είναι βέβαια φυσιολογική αναπτυξιακή εξέλιξη το να αναζητούν οι έφηβοι μεγαλύτερη αυτονομία, να επιδιώκουν να κάνουν πράγματα ανεξάρτητα από τους γονείς, να δοκιμάζουν τις δεξιότητές τους σε διάφορους τομείς, να θέλουν να παίρνουν μόνοι τους αποφάσεις και να κάνουν τις δικές τους επιλογές. Επίσης, στην εφηβεία είναι φυσιολογικός ο πειραματισμός με πρωτόγνωρες καταστάσεις που επιτρέπουν στον έφηβο να γνωρίσει πράγματα, να βιώσει συναρπαστικές εμπειρίες και να δει τον εαυτό του σε διαφορετικούς ρόλους. Το ζητούμενο είναι λοιπόν, μέσα από τα όρια και την συνεπή τήρησή τους πριν την είσοδο στην εφηβεία, το παιδί να έχει μάθει να προστατεύει τον εαυτό του και να κάνει υπεύθυνες και ασφαλείς επιλογές. Αυτό σημαίνει ότι φτάνοντας στην εφηβεία δεν θα θέσει τον εαυτό του σε κίνδυνο επιλέγοντας επικίνδυνες και αυτοκαταστροφικές εμπειρίες και πειραματισμούς. Φυσικά και τα όρια οφείλουν να χαρακτηρίζονται από ευελιξία από πλευράς των γονιών. Να προκύπτουν μέσα από συζήτηση που να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες, την προσωπικότητα του εφήβου και το πόσο είμαστε σε θέση να τον εμπιστευόμαστε μέσα από την υπευθυνότητα που δείχνει. Τα όρια πρέπει να ανταποκρίνονται στην ηλικία του εφήβου και στον κόσμο του. Είναι σημαντικό λοιπόν να είμαστε ως γονείς ενήμεροι για τον κόσμο του εφήβου ώστε να τον κατανοούμε και να τον οριοθετούμε. Και στην εφηβεία, όπως και στις μικρότερες ηλικίες, χρειάζεται να βρούμε τη σωστή ισορροπία ανάμεσα στο να κρατήσουμε το παιδί μας ασφαλές και προστατευμένο, ενώ ταυτόχρονα το ενθαρρύνουμε να αυτονομηθεί και να ορίσει τον εαυτό του ανεξάρτητα από εμάς.
Σας υπενθυμίζω ότι δεν έχει νόημα να επιχειρούμε να επιβάλλουμε όρια μέσα από τη θέση εξουσίας που μας δίνει ο ρόλος του ενήλικα. Κάθε απόπειρα για επιβολή θα προκαλέσει την αντίδραση του εφήβου. Το ζητούμενο είναι η σχέση με τον έφηβο να είναι τέτοια που να μην αφήνει περιθώριο για επιβολή, αλλά να δίνει το περιθώριο για συνεννόηση και συνεργασία.
Δεν είναι ασυνήθιστο για τους εφήβους να δοκιμάζουν τα όρια γιατί έτσι δοκιμάζουν και τις δυνατότητές τους για αυτονόμηση και λήψη αποφάσεων. Ακόμα όμως και όταν οι έφηβοι αρνούνται τα όρια που τίθενται από τους ενήλικες, η αλήθεια είναι ότι τα έχουν ανάγκη για να μεταβούν ομαλά, σταδιακά και με ασφάλεια στις υποχρεώσεις και τις προκλήσεις της ενήλικης ζωής. Ο έφηβος δεν είναι παιδί αλλά δεν είναι ακόμα και ενήλικας. Τα όρια λοιπόν πρέπει να ανταποκρίνονται στις αναπτυξιακές ιδιαιτερότητες αυτής της μεταβατικής φάσης. Δεν μεταχειριζόμαστε τον έφηβο σαν μικρότερο παιδί, γιατί αυτό του στερεί την δυνατότητα να αναπτύξει τις αναμενόμενες για την ηλικία του δεξιότητες στον συναισθηματικό και κοινωνικό τομέα. Επίσης, είναι πιθανό η αντιμετώπισή του ως μικρότερο παιδί να θυμώνει τον έφηβο και να τον απομονώνει από την οικογένεια, αφού δεν νιώθει να γίνονται κατανοητές και σεβαστές οι ανάγκες του. Ταυτόχρονα όμως δεν μπορούμε να αφήσουμε τον έφηβο να αναλάβει ευθύνες που δεν αντιστοιχούν στην ηλικία του, ούτε φυσικά και να λειτουργεί εντελώς ανεξάρτητα. Ο έφηβος έχει ανάγκη την καθοδήγηση και την διακριτική επιτήρηση των γονιών του. Αν αυτή η καθοδήγηση δεν έχει χαρακτήρα επιβολής και αναγκαστικής συμμόρφωσης, τότε ο έφηβος δεν έχει λόγο να αντιδρά σε αυτή. Αν αισθάνεται ότι οι γονείς τον σέβονται και τον υπολογίζουν, τότε τους σέβεται και τους υπολογίζει και ο ίδιος. Θυμηθείτε ότι για τα παιδιά κάθε ηλικίας είναι σημαντικό να μην απογοητεύουν τους γονείς τους. Όταν αυτή η ανάγκη προκύπτει μέσα από ενοχές, άγχος και φόβο είναι βέβαιο ότι θα καταρρεύσει στη διάρκεια της εφηβείας και είναι πιθανό να αντικατασταθεί από αντιδραστικές συμπεριφορές και συστηματική παραβίαση των οικογενειακών κανόνων. Αντίθετα. όταν η ανάγκη του παιδιού να μην μας απογοητεύει προκύπτει μέσα από τη σύνδεσή του μαζί μας, τότε θα εξακολουθήσει να υφίσταται και στη διάρκεια της εφηβείας.
Σε ποιους τομείς χρειάζεται όρια ο έφηβος; Στους ίδιους τομείς που θέταμε όρια όσο ήταν μικρότερος. Δηλαδή στην επικοινωνία και συμπεριφορά του μέσα στο σπίτι και στην εξερεύνηση του έξω κόσμου που περιλαμβάνει τις δραστηριότητες και τις σχέσεις του. Ενώ οι τομείς είναι οι ίδιοι, οι ισορροπίες οφείλουν να είναι διαφορετικές. Οι κανόνες επικοινωνίας και συμπεριφοράς αφορούν φυσικά όλη την οικογένεια. Έτσι, δεν μπορούμε για παράδειγμα, να απαιτούμε από τον έφηβο να συμπεριφέρεται με σεβασμό, όταν εμείς οι ίδιοι δεν συμπεριφερόμαστε μεταξύ μας και προς τα παιδιά μας με σεβασμό. Με άλλα λόγια, οι προτάσεις μας ακυρώνονται όταν εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε σε θέση να αποτελέσουμε πρότυπο για τα παιδιά μας. Αυτό ισχύει για κάθε εκδήλωση της οικογενειακής ζωής από την οργάνωση της καθημερινότητας μέχρι την έκφραση συναισθημάτων και τη διαχείριση συγκρούσεων. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα αναρωτηθείτε γιατί ο έφηβος συμπεριφέρεται άσχημα, αναρωτηθείτε και για τη δική σας συμπεριφορά και για τα πρότυπα επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Μέσα από μια τέτοιου είδους αναζήτηση, είναι πιθανό να διαπιστώσετε ότι η επικοινωνία στην οικογένεια «επιτρέπει» την άσχημη συμπεριφορά του εφήβου. Στην περίπτωση αυτή, θα σας πρότεινα να επιχειρήσετε – είτε μόνοι σας, είτε με την βοήθεια του ειδικού- να αλλάξετε τα δυσλειτουργικά πρότυπα επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Μόνο έτσι θα είστε σε θέση να προσεγγίσετε τον έφηβο μέσα από ένα πρίσμα κατανόησης και σεβασμού στο οποίο και είναι βέβαιο ότι θα ανταποκριθεί θετικά.
Όσο για το άνοιγμα του εφήβου προς τον έξω κόσμο, αυτό είναι φυσικά κάτι που θα γίνει σταδιακά και με τη δική σας καθοδήγηση. Οφείλετε να είστε ενήμεροι για τη ζωή του εφήβου εκτός σπιτιού. Να γνωρίζετε τις παρέες του και τις δραστηριότητές του. Να θέτετε συνεπείς κανόνες και όρια ως προς τις επιτρεπόμενες εξόδους και δραστηριότητες, τις ώρες επιστροφής και τον τρόπο επιστροφής του εφήβου στο σπίτι. Αν υπάρχει ανοιχτή επικοινωνία μεταξύ σας, τότε δεν χρειάζεται να μπείτε στο ρόλο του ντετέκτιβ. Επίσης, αν υπάρχει ανοιχτή επικοινωνία, οι κανόνες αυτοί τίθενται μέσα από αμοιβαία κατανόηση, ευελιξία και σεβασμό των αναγκών του εφήβου. Αντίθετα, αν δεν υπάρχει ανοιχτή επικοινωνία, οποιαδήποτε προσπάθειά σας να γνωρίσετε τον κόσμο του παιδιού σας θα εκλαμβάνεται ως ανεπιθύμητη παρέμβαση, παρακολούθηση και στέρηση των δικαιωμάτων του.
Συχνά οι γονείς παραπονούνται για ξαφνική, όπως την βιώνουν, απομάκρυνση του εφήβου και συστηματική παραβίαση των κανόνων και των ορίων που επιχειρούν να θέσουν. Μου παραπονούνται ότι ξαφνικά το παιδί τους είναι σαν «ξένος» μέσα στο σπίτι και ότι «δεν δέχεται κουβέντα». Σε αυτή την περίπτωση, χρειάζεται μια συστηματική διερεύνηση των παραγόντων που οδήγησαν στην πόλωση των οικογενειακών σχέσεων. Τι συνέβη; Μήπως σε κάποιο στάδιο χάσατε την επαφή σας με τον κόσμο του παιδιού σας και τις ανάγκες του; Μήπως επιχειρήσατε να διατηρήσετε όρια και κανόνες που αντιστοιχούν σε μικρότερες ηλικίες και αντιδρά ο έφηβος τώρα σε αυτό κλείνοντας την δίοδο επικοινωνίας; Ή μήπως αντίθετα φανήκατε χαλαροί και ασυνεπείς στην οριοθέτησή σας; Μήπως δηλαδή ο έφηβος εξέλαβε λάθος μηνύματα από πλευράς σας σε σχέση με το τι θεωρείτε σωστό, τι εκφράζει τις αξίες της οικογένειας και για ποιους λόγους και άνοιξε έτσι ο δρόμος για συμπεριφορές χειρισμού; Μήπως ακόμα δεν υπάρχει σύμπνοια μεταξύ των γονέων ως προς τι είναι επιτρεπτό και επιθυμητό; Αν οι γονείς δεν συμφωνούν μεταξύ τους στο θέμα των κανόνων και των ορίων, αυτό εκλαμβάνεται από τον έφηβο ως ασυνέπεια και του στερεί ένα σαφές και σταθερό πλαίσιο αναφοράς. Με αυτή την αφορμή θα σας υπενθυμίσω ότι οι κανόνες πρέπει να είναι απλοί, ρεαλιστικοί και λογικοί προκειμένου να τους σεβαστεί ο έφηβος. Και τα όρια επίσης, όπως και οι συνέπειες για την παραβίασή τους πρέπει να είναι ξεκάθαρα, σταθερά, ρεαλιστικά και να εκφράζουν συμφωνία μεταξύ των γονέων σε ζητήματα αξιών.
Φυσικά και δεν είναι εύκολη η εξεύρεση και η διατήρηση των σωστών ισορροπιών στον συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο του εφήβου. Αυτό που σας προτείνω είναι λοιπόν να αναζητήσετε τι δεν έχει πάει καλά στην επικοινωνία και την προσέγγιση του παιδιού σας και να ακολουθήσετε τα βήματα που χρειάζονται για να επανασυνδεθείτε με τον έφηβο. Για όλα αυτά είναι πιθανό να χρειαστείτε τη βοήθεια του ειδικού που θα σας κατευθύνει στις απαραίτητες αλλαγές. Είναι αναγκαίο να αποκαταστήσετε πρώτα τη σχέση και την επικοινωνία σας με τον έφηβο προκειμένου να μπορέσετε να διαπραγματευτείτε όρια και κανόνες στα οποία ο έφηβος να είναι δεκτικός. Χωρίς σύνδεση, δεν έχει κανένα νόημα η απόπειρα οριοθέτησης.
Τέλος, σας υπενθυμίζω ότι η σχέση με τον έφηβο απαιτεί και υπομονή και ανοχή και – σε ορισμένες περιπτώσεις – χιούμορ από πλευράς των ενηλίκων. Αν ο έφηβος παραβιάσει κάποιον κανόνα, χρησιμοποιείστε το ως ευκαιρία για συζήτηση και επαναδιαπραγμάτευση. Υπενθυμίστε στον έφηβο ότι είστε σύμμαχοι και όχι αντίπαλοι. Προσπαθήστε να βρείτε τα κίνητρά του και ακούστε προσεκτικά τι έχει να σας πει. Δώστε του νέες ευκαιρίες για υπευθυνοποίηση. Μην αντιδράτε υπερβολικά, μην επιβάλλετε περιορισμούς που εκφράζουν τον θυμό σας. Διαχειριστείτε πρώτα τον θυμό σας και μετά απευθυνθείτε στον έφηβο. Θυμηθείτε και εσείς οι ίδιοι ότι με το παιδί σας είστε σύμμαχοι και όχι αντίπαλοι και μην γίνεστε εκδικητικοί γιατί αυτό θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε αντιδραστικότητα από πλευράς του εφήβου και πόλωση των οικογενειακών σχέσεων. Η αμφισβήτηση – με υγιή τρόπο – των κανόνων στην διάρκεια της εφηβείας είναι μέρος της πορείας προς την ωριμότητα. Αν μέσα από την οικογένεια έχουν καλλιεργηθεί εφόδια αυτοπροστασίας και υπευθυνότητας, τότε δεν χρειάζεται να ανησυχείτε υπερβολικά για την ασφάλεια του εφήβου γιατί είναι λιγότερο πιθανό να είναι ευάλωτος στις αρνητικές επιρροές του κόσμου των συνομηλίκων. Αν όμως ο έφηβος αντιδρά σε οποιαδήποτε απόπειρα οριοθέτησης και παραβιάζει συστηματικά τους κανόνες θέτοντας τον εαυτό του σε συναισθηματικό, σωματικό και κοινωνικό κίνδυνο, τότε θα πρέπει να απευθυνθείτε άμεσα σε ειδικό που θα σας βοηθήσει να βρείτε τι ακριβώς συμβαίνει με το παιδί σας και τι χρειάζεται να κάνετε ώστε να επαναπροσεγγίσετε τον έφηβο για να μπορέσετε να τον προστατεύσετε.