Γονείς και έφηβος στο ξεκίνημα της Γ’ Λυκείου

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Στο ξεκίνημα της σχολικής χρονιάς δέχομαι συνήθως από τους γονείς δύο τύπους προβληματισμών για τα παιδιά τους που ξεκινούν την τελευταία τάξη του Λυκείου. Από τη μια οι γονείς μου φέρνουν τον προβληματισμό τους για τα παιδιά τους που παραιτούνται, αποστασιοποιούνται από το σχολείο και τις υποχρεώσεις τους και δείχνουν αδιαφορία και παντελή έλλειψη κινήτρου για τη συμμετοχή τους στις Πανελλήνιες και κατ’ επέκταση-σύμφωνα με τους γονείς και το σύστημα- για το επαγγελματικό τους μέλλον.

Ταυτόχρονα, κάποιοι άλλοι γονείς προβληματίζονται για το ιδιαίτερα αυξημένο επίπεδο άγχους των παδιών τους που, σε αναμονή των Πανελληνίων εξετάσεων, αναπτύσσουν συναισθηματικές δυσκολίες που συνοδεύονται από μεταπτώσεις στη διάθεση και ευερεθιστότητα, καθώς και δυσκολίες στον ύπνο, στο φαγητό και στην κοινωνική τους ζωή. Αυτοί οι έφηβοι εκφράζουν μια τελειοθηρία που τους οδηγεί σε χαμηλή αυτοεκτίμηση, αφού ό,τι και αν κάνουν δεν καταφέρνουν να είναι τέλειοι και  κανένα αποτέλεσμα δεν είναι το επιθυμητό για εκείνους. Είναι οι έφηβοι που δεν παρεκκλίνουν ποτέ από το πρόγραμμά τους, που δεν αφήνουν περιθώριο για εξισορρόπηση των αναγκών των εξετάσεων με τις κοινωνικές και συναισθηματικές τους ανάγκες. Είναι οι έφηβοι που δεν επιτρέπουν στον εαυτό τους καμία ξεκούραση, που δεν χαλαρώνουν ποτέ και που, έχοντας αυτό το μοτίβο ζωής στο μυαλό τους από την αρχή ακόμα της τελευταίας τους χρονιάς στο Λύκειο, βιώνουν αυξημένο άγχος που εκφράζεται στη συμπεριφορά, στα συναισθήματα και στο σώμα τους. Δεν είναι σπάνιο για παράδειγμα να αναπτύξει αυτός ο έφηβος πονοκεφάλους. Και πώς να είναι σπάνιο, όταν το μυαλό του και η καθημερινότητά του κυριαρχείται από μία και μόνο σκέψη που τον παγιδεύει στον φαύλο κύκλο: «Δεν θα τα καταφέρω, και τι θα γίνει αν δεν τα καταφέρω;»

Κάποιοι γονείς ακόμα μου αναφέρουν ότι τα παδιά τους, παρά τις υψηλές σχολικές τους επιδόσεις, αναφέρονται απαξιωτικά στον εαυτό τους και τις δυνατότητές τους. Εκφράζουν ακόμα έντονη δυσφορία για τη ζωή και την καθημερινότητά τους και μπορεί ακόμα να εκφράσουν την επιθυμία τους να πεθάνουν. «Καλύτερα να πεθάνω παρά να δώσω Πανελλήνιες», λέει καμιά φορά ο έφηβος που έχει αφιερώσει την ως τώρα ζωή του στην προοπτική των Πανελληνίων με ό,τι αυτές συνεπάγονται για το μέλλον του. Αυτή η απαξίωση για τον εαυτό και την ίδια τη ζωή δημιουργεί στους γονείς αισθήματα άγχους, ενοχής και φυσικά την επείγουσα ανάγκη να βοηθήσουν το παιδί τους.

Κατά κανόνα, οι στρατηγικές των γονέων αποτυγχάνουν γιατί εστιάζουν στην τροποποίηση της συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια, οι γονείς προσπαθούν, είτε μέσα από απόπειρες χειρισμού με καλοπιάσματα και υποσχέσεις, είτε μέσα από απειλές και τιμωρίες να «αναγκάσουν» τον έφηβο να δείξει μια υπεύθυνη στάση γαι το σχολείο και να ενδιαφερθεί για το μέλλον του. Ακόμα, μπροστά στον έφηβο που καταρρέει συναισθηματικά, καταρρέουν και οι γονείς με αποτέλεσμα όλη η οικογένεια να ακινητοποιείται συναισθηματικά κάτω από το βάρους του άγχους και των ενοχών.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς όταν τα παδιά τους τα παρατάνε όλα και αδιαφορούν για οτιδήποτε έχει να κάνει με το σχολείο την τελευταία χρονιά του Λυκείου; Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς όταν τα παιδιά τους παραλύουν συναισθηματικά μπροστά στο ενδεχόμενο των εξετάσεων και βλέπουν τον εαυτό τους μέσα από το πρίσμα της αναξιότητας και της ματαιότητας;

Θα με ρωτούσατε ίσως γιατί επιλέγω να μιλήσω για δύο τόσο διαφορετικά προφίλ εφήβων μέσα από το ίδιο άρθρο. Η απάντησή μου είναι λοιπόν ότι τα προφίλ αυτά δεν είναι τόσο διαφορετικά όσο φαίνονται με μια πρώτη ματιά και ότι στην πραγματικότητα έχουν περισσότερα κοινά παρά διαφορές μεταξύ τους. Και οι δύο έφηβοι στους οποίους αναφέρθηκα είναι ιδιαίτερα πιεσμένοι ψυχολογικά και επιβαρυμένοι συναισθηματικά. Και οι δύο είναι οι έφηβοι που βλέποντάς τους και γνωρίζοντάς τους αναγνωρίζω θλίψη στο βλέμμα τους ανεξάρτητα από το πόσο καλά τα πηγαίνουν στο σχολείο. Έχω μερικές φορές την αίσθηση ότι αν τους αγγίξω με ένα φτερό, θα σπάσουν.

Και οι δύο έφηβοι βρίσκονται σε τέλμα και είναι συναισθηματικά μπλοκαρισμένοι. Αυτό το μπλοκάρισμα το εκφράζουν με διαφορετικούς τρόπους: Ο ένας έφηβος με εξωστρέφεια, αντιδραστικότητα και πιθανόν με προβληματικές συμπεριφορές ή και συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Ο άλλος έφηβος με κλείσιμο στον εαυτό του, παγιδευμένος μέσα σε αρνητικές σκέψεις και σχήματα για τον εαυτό του και τη ζωή του. Και οι δύο είναι έφηβοι που δεν χαίρονται με τη ζωή τους και τη φάση που διανύουν. Και οι δύο έφηβοι είναι παγιδευμένοι σε δυσλειτουργικά σχήματα σκέψης και συμπεριφοράς. Και οι δύο έφηβοι δεν εκφράζουν το δυναμικό τους και δεν δίνουν στον εαυτό τους το περιθώριο να κάνουν δημιουργικές επιλογές. Και οι δύο έφηβοι χρειάζονται κατανόηση των αναγκών τους από το περιβάλλον τους. Και οι δύο έφηβοι χρειάζονται βοήθεια στο να εντοπίσουν και  να εκφράσουν τις επιθυμίες τους για το παρόν και το μέλλον τους. Και οι δύο έφηβοι χρειάζονται κατευθύνσεις προκειμένου να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του σχολείου με τρόπους που να μην τους παγιδεύουν συναισθηματικά. Και οι δύο έφηβοι χρειάζονται κατευθύνσεις προκειμένου να μάθουν να ανταποκρίνονται σε ψυχοπιεστικές καταστάσεις χωρίς να παραιτούνται και χωρίς να υιοθετούν αρνητικά πρότυπα ζωής. Και οι δύο έφηβοι χρειάζονται βοήθεια προκειμένου να  διαμορφώσουν την ταυτότητά τους εκφράζοντας τα ιδιαίτερα στοιχεία  της προσωπικότητάς τους με τρόπους που να ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες ανάγκες τους.

Είναι φυσικά αυτονόητο ότι και οι οικογένειες των εφήβων αυτών χρειάζονται κατευθύνσεις και βοήθεια προκειμένου να μπορέσουν να βοηθήσουν τα παιδιά τους. Όπως πιθανόν ήδη γνωρίζετε μέσα από προηγούμενα άρθρα μου στο efiveia.gr, ποτέ δεν κουράζομαι να επαναλαμβάνω ότι για να φτάσουμε στο να βοηθήσουμε τον έφηβο να αλλάξει κάποια εκδήλωση στη συμπεριφορά του πρέπει πρώτα οπωσδήποτε να έχουμε αποκρυπτογραφήσει το συναισθηματικό μήνυμα που κρύβεται κάτω από τη συμπεριφορά αυτή. Πρέπει με άλλα λόγια να βρούμε τι προσπαθεί να μας πει το παιδί μας και μας το λέει μέσα από τη συμπεριφορά του. Και για να το κάνουμε αυτό πρώτα χρειάζεται να κοιτάξουμε πολύ προσεκτικά τη σχέση μας. Τόσο οι ερωτήσεις όσο και οι απαντήσεις μας πρέπει πάντα να εστιάζουν σε επίπεδο σχέσης και επικοινωνίας με τον έφηβο. Αν οι ερωτήσεις και οι απαντήσεις μας εστιάζουν σε επίπεδο συμπεριφοράς, τότε παγιδευόμαστε σε φαύλο κύκλο που ενισχύει και διαιωνίζει τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές και κάνει κακό φυσικά στο ίδιο το παιδί αλλά και στο οικογενειακό μας σύστημα.

Στραφείτε λοιπόν πρώτα προς τον εαυτό σας και προσπαθήστε να δείτε πώς ο δικός σας ρόλος επιδρά στη σχέση του παιδιού σας με το σχολείο. Οι λέξεις κλειδιά εδώ είναι: προσδοκίες, πίεση άγχος για το μέλλον. Πόσο αφήνετε το άγχος σας για το μέλλον του παιδιού σας να γίνεται καταπιεστικό για εσάς και για τον έφηβο; Πόσο πιστεύετε ότι άθελά σας ο έφηβος καταπιέζεται από την ανάγκη να ανταποκριθεί στις προσδοκίες σας; Ανταποκρίνονται οι προσδοκίες σας στις δυνατότητες και τις επιθυμίες του παιδιού σας; Έχετε επιτρέψει στο παιδί σας να εκφράσει τις δικές του επιθυμίες για το μέλλον του; Μήπως χρειάζεται κάποια αλλαγή κατεύθυνσης ως προς τους στόχους που έχετε θέσει; Κατά πόσο οι στόχοι αφορούν τον ίδιο τον έφηβο και τις επιθυμίες του και κατά πόσο τις δικές σας επιθυμίες για το παιδί σας;

Αναρωτηθείτε ακόμα: Τι προσπαθεί να μου πει το παιδί μου μέσα από το να παραιτείται από τις υποχρεώσεις του σχολείου; Μήπως έχει κάποιες δυσκολίες μαθησιακές, συναισθηματικές, κοινωνικές που δεν έχουν εντοπιστεί; Είναι αυτονόητο ότι οι δυσκολίες χρειάζονται αντιμετώπιση προκειμένου να αποκατασταθεί η σχέση του εφήβου με το σχολείο, τη μάθηση και την επιλογή στόχων.

Αναρωτηθείτε: Γιατί το παιδί μου έχει την ανάγκη οι επιδόσεις του να είναι τέλειες; Πώς έχω συμβάλλει εγώ στην άκαμπτη αναζήτηση υψηλών επιδόσεων και επίτευξης στόχων; Μήπως αυτού του είδος η άκαμπτη αναζήτηση του τέλειου είναι ένα στοιχείο της προσωπικότητας του παιδιού μου που χρειάζεται  να μάθει να το χρησιμοποιεί προς όφελός του;

Συχνά οι γονείς μου λένε έκπληκτοι ότι δεν πιέζουν το παιδί τους με τα δικά τους άγχη και ότι, παρόλο που έχουν προσδοκίες για την επαγγελματική του ζωή, δεν του τις μεταδίδουν. Η απάντησή μου είναι ότι μπορεί να μην έχετε επίγνωση του πώς μεταδίδετε το άγχος σας στα παιδιά σας, το βέβαιο είναι όμως ότι μέσα από τις εκδηλώσεις σας τα παιδιά εισπράττουν το επίπεδο του άγχους σας. Με τον ίδιο τρόπο, άθελά σας και χωρίς να το συνειδητοποιείτε, αντανακλάτε τις προσδοκίες σας στη ζωή του παιδιού σας ακόμα και αν με τα λόγια σας το διαβεβαιώνετε ότι δεν θα σας κόστιζε η ενδεχόμενη «αποτυχία» του στις εξετάσεις.

Για επιπλέον ενημέρωσή σας για ζητήματα όπως η σχέση του εφήβου με το σχολείο, το άγχος των εξετάσεων και η «αποτυχία» στις Πανελλήνιες σας προτείνω να ανατρέξετε σε προηγούμενα άρθρα μου στο efiveia.gr: «Ο γιος μου έχει αρνητική διάθεση απέναντι στο σχολείο», «Σχολικές εξετάσεις: Πώς θα βοηθήσουμε τον έφηβο να διαχειριστεί το άγχος του» , «Αποτυχία στις Πανελλήνιες εξετάσεις: Η επόμενη μέρα»

Αφού λοιπόν διερευνήσετε τον κόσμο των δικών σας συναισθημάτων και προσδοκιών, στραφείτε στην επικοινωνία με το παιδί σας. Μιλήστε στο παιδί σας ανοιχτά, με θετική διάθεση και έχοντας ως επίκεντρο την άνευ όρων αποδοχή του. Φυσικά, η αποδοχή άνευ όρων είναι κάτι που δεν μπορούμε να προσποιηθούμε. Τα παδιά μας αντιλαμβάνονται την αποδοκιμασία μας και αντιδρούν σε αυτήν με το να απομακρύνονται και να υιοθετούν δυσλειτουργικά πρότυπα συμπεριφοράς.

Συχνά προτείνω στους γονείς να κάνουν το παρακάτω «κόλπο» μαζί με τον/την έφηβο: Δημιουργήστε μια ατμόσφαιρα φιλική και χαλαρή και καθίστε μαζί με το παιδί σας. Σκεφτείτε την οικογενειακή σας ζωή και τη μεταξύ σας σχέση αφαιρώντας τον παράγοντα του σχολείου. Πού σας οδηγούν οι σκέψεις και η φαντασία σας; Τι διαπιστώνετε για την οικογενειακή σας ζωή και για τη σχέση σας; Μοιραστείτε τα συμπεράσματά σας και δείτε πού σας οδηγεί αυτό το μοίρασμα. Αυτό το «κόλπο» είναι εύκολο να γίνει σε οικογένειες με θετικό οικογενειακό κλίμα. Όταν όμως η επικοινωνία με τον έφηβο έχει διακοπεί και το οικογενειακό κλίμα είναι αρνητικό ή και συγκρουσιακό, καλό είναι να καθοδηγηθεί στο «κόλπο» η οικογένεια από τον ειδικό.

Είναι πιθανό να χρειάζεστε τη βοήθεια του ειδικού προκειμένου να διερευνήσετε τον δικό σας εσωτερικό κόσμο και  να συζητήσετε με το παιδί σας. Είναι επίσης πιθανό και εσείς και ο έφηβος να χρειάζεστε τη βοήθεια του ειδικού για ζητήματα οριοθέτησης, οργάνωσης του χρόνου, και επιλογή στόχων και κατευθύνσεων. Ο έφηβος θα χρειαστεί βοήθεια προκειμένου να αφήσει τα εσωτερικά του κίνητρα να καθοδηγήσουν τη συμπεριφορά του και να μάθει να διαχειρίζεται το άγχος του με λειτουργικούς τρόπους. Ο ειδικός θα βοηθήσει τον έφηβο να αναγνωρίσει και να εκφράσει τα συναισθήματά του, να συνδυάσει δημιουργικά πλευρές της ταυτότητάς του που μπορεί να τον μπερδεύουν και να τον προβληματίζουν και να οραματιστεί θετικά το μέλλον του μέσα από ένα δημιουργικό παρόν.