Διαταραχή κοινωνικού άγχους στην εφηβεία: Ο ρόλος της οικογένειας στην πρόληψη και διαχείριση

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Ως έναν βαθμό, το κοινωνικό άγχος στην εφηβεία, όπως και σε άλλες περιόδους της ζωής, δεν προκαλεί σημαντική επιβάρυνση στη ζωή, την καθημερινότητα και την ψυχική ευημερία του ατόμου. Προκειμένου όμως να μη δημιουργείται επιβάρυνση, είναι σημαντικό να έχουν ανιχνευθεί έγκαιρα οι παράγοντες δυσκολίας που σχετίζονται με την ευαλωτότητα του ατόμου στην διαταραχή κοινωνικού άγχους. Χρησιμοποιώ τη λέξη «ευαλωτότητα” για να υπογραμμίσω το γεγονός ότι, παρά την ύπαρξη παραγόντων κινδύνου, το αν μία τάση για δυσκολία, θα εξελιχθεί σε διαταραχή, διαμεσολαβείται από μια σειρά προστατευτικών παραγόντων, με κεντρικό τον ρόλο της οικογένειας.

Ένας σημαντικός παράγοντας προδιάθεσης είναι η ιδιοσυγκρασία του ατόμου. Όταν η οικογένεια παρατηρεί στοιχεία εσωστρέφειας, ντροπαλότητας και κοινωνικής διστακτικότητας στο μικρό παιδί, υπάρχουν πολλές παρεμβάσεις που θα βοηθήσουν την ομαλή μετάβαση στις κοινωνικές και ψυχοσυναισθηματικές απαιτήσεις της εφηβείας. Το ντροπαλό παιδί δε χρειάζεται να «αποτινάξει» την ντροπαλότητά του προκειμένου να δημιουργήσει υγιείς και ισορροπημένες σχέσεις με τον περίγυρο του. Δεν χρειάζεται να μεταμορφωθεί σε κάποιο άλλο άτομο, προκειμένου να αντλεί ικανοποίηση από την κοινωνική του ζωή.

Αυτό που χρειάζεται, είναι να αναπτύξει δεξιότητες επικοινωνίας, να μάθει πώς να αυτορυθμίζεται και να μοιράζεται να συναισθήματά του, να μάθει πώς να διεκδικεί τις επιθυμίες του και πώς να διαχειρίζεται τη ματαίωση που προκύπτει από συγκρουσιακές, ή αποθαρρυντικές αλληλεπιδράσεις με τον περίγυρο του.

Επειδή δεν υπάρχει ένας και μοναδικός παράγοντας που να εξηγεί την εμφάνιση κοινωνικού άγχους – όπως άλλωστε ισχύει και για κάθε ψυχοσυναισθηματική δυσκολία και διαταραχή – χρειάζεται να λάβουμε υπόψη μας παράγοντες που λειτουργούν σε διάφορα επίπεδα προκειμένου να ρίξουμε φως στην πιθανή αιτιολογία για το κάθε παιδί και έφηβο.

Οι παράγοντες που δημιουργούν προδιάθεση για την εκδήλωση της διαταραχής κοινωνικού άγχους σχετίζονται τόσο με την ιδιοσυγκρασία του παιδιού, όσο και με περιβαλλοντικούς παράγοντες που καλλιεργούν άγχος για κοινωνικές καταστάσεις.

Ας δούμε πρώτα τους περιβαλλοντικούς παράγοντες εντός και εκτός οικογένειας: Ρίξτε μια πολύ προσεκτική ματιά στον τρόπο με τον οποίο εσείς οι γονείς προσεγγίζετε κοινωνικές καταστάσεις και αλληλεπιδράσεις. Αν εσείς έχετε αυξημένο άγχος, τότε είναι βέβαιο ότι έχετε μεταδώσει αυτό το μοτίβο διαχείρισης κοινωνικών καταστάσεων στα παιδιά σας από μικρή ηλικία. Φυσικά, αν αντιληφθείτε ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο, θα είναι ευκαιρία να διαχειριστείτε το δικό σας κοινωνικό άγχος σας και να μεταδώσετε στο παιδί σας ένα μήνυμα θετικής ανταπόκρισης σε κοινωνικές προκλήσεις.

Επίσης, θα σας προτείνω να αναλογιστείτε τα χαρακτηριστικά του στυλ ανατροφής που υιοθετείτε απέναντι στα παιδιά σας, γιατί είναι πολύ πιθανό ένα σημαντικό μέρος της απάντησης για την αιτιολογία του κοινωνικού άγχους του εφήβου να βρίσκεται ακριβώς εκεί.

Παρατηρούμε ότι οι γονείς που υιοθετούν ένα στυλ που χαρακτηρίζεται από υπερπροστατευτικότητα, μέσα από την υπερβολική τους ανάγκη να προστατεύσουν το παιδί τους από την έκθεση σε κάθε πιθανό κίνδυνο, δεν αφήνουν κυριολεκτικά και μεταφορικά αρκετό χώρο στα παιδιά να εξερευνήσουν τα συναισθήματά τους για τον εαυτό τους και τους στερούν ένα σημαντικό κομμάτι ανάπτυξης ψυχοσυναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων. Έτσι, τα παιδιά γίνονται έφηβοι που φοβούνται να ανοιχτούν, που δεν έχουν εμπιστοσύνη στο κριτήριό τους ως προς την εκτίμηση κινδύνων και δυσκολιών. Γίνονται έφηβοι που έχουν μάθει να εξαρτώνται από τρίτους σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους συνομηλίκους τους ως προς την επίλυση προβλημάτων. Γίνονται έφηβοι που υστερούν ως προς και την καλλιέργεια δεξιοτήτων αυτορρύθμισης, και επιδίωξης ικανοποιητικού βαθμού αυτονόμησης, όχι επειδή υστερούν σε κάποιο τομέα, αλλά επειδή δεν τους δόθηκε η ευκαιρία να αναπτύξουν σχετικές δεξιότητες λόγω της ψευδοπροστασίας στην οποία εγκλωβίζει πάντα τα παιδιά, η υπερπροστασία. (Διαβάστε σχετικά στο efiveia.gr: “Η σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης στην εφηβεία”)

Αφού αναφέρθηκα αδρά στην πρόληψη, εστιάζοντας στην παιδική ηλικία, ας δούμε μαζί τι μπορείτε να κάνετε για να βοηθήσετε τον έφηβο που αντιμετωπίζει διαταραχή κοινωνικού άγχους.

Ως πρώτο βήμα, μέσα από μια θετική σχέση αποδοχής, βοηθήστε τον να ανοιχτεί και να μοιραστεί τις δυσκολίες του.

Συνήθως οι δυσκολίες στον κοινωνικό τομέα οδηγούν σε αποφυγές. Ο έφηβος που φοβάται ότι θα γίνει ρεζίλι, θα αποφύγει να απαντήσει μια ερώτηση στην τάξη, θα αποφύγει να συμμετέχει σε συζητήσεις με συμμαθητές του, θα αποφύγει να πάει σε ένα πάρτυ, μια εκδήλωση, μια εκδρομή. Μέσω των αποφυγών, επιβεβαιώνεται το αίσθημα ανεπάρκειας για τον εαυτό και τίθεται σε διαρκή αμφισβήτηση η προσωπική αξία.

Επίσης, μέσω των αποφυγών συστηματοποιείται ένας απόλυτος και ανελαστικός τρόπος σκέψης. Για αυτό και είναι κρίσιμος ο ρόλος του ειδικού στο να διακοπεί ο φαύλος κύκλος μεταξύ δυσλειτουργικών σκέψεων, συμπεριφορών αποφυγής και αισθήματος αναξιότητας για τον εαυτό.

Η δική σας προσπάθεια να υποστηρίξετε τον έφηβο δεν μπορεί να έχει αποτέλεσμα, αν εσείς οι γονείς δεν αποκτήσετε επίγνωση των διαστάσεων στην σχέση με το παιδί σας που είναι πιθανό να συμβάλλουν στην εμφάνιση και την διατήρηση των δυσκολιών.

Συχνά, όταν οι γονείς είναι υπερπροστατευτικοί, δυσκολεύουν άθελά τους την υγιή και αναπτυξιακά κατάλληλη αυτονόμηση των παιδιών τους. Για αυτό και χρειάζεται να ρίξετε μια πολύ προσεκτική ματιά στις γονεϊκές σας πρακτικές. Να θέσετε κρίσιμα ερωτήματα για το πώς αισθάνεστε εσείς οι ίδιοι για την αυτονόμηση του παιδιού σας και την κοινωνικοποίηση του εκτός οικογένειας. Πώς έχετε διαχειριστεί αυτές τις ανασφάλειες σας σε μικρότερες ηλικίες του παιδιού σας; Τι έχει αλλάξει στην δική σας εσωτερική πραγματικότητα με την μετάβαση του παιδιού σας στην εφηβεία; Πώς μεταφράζονται οι δικές σας ανασφάλειες στην προσέγγιση του παιδιού σας και στην εκτίμηση των αναγκών του;

Παρατηρήστε αν το παιδί σας δυσκολεύεται γενικά να μιλά σε άτομα εκτός οικογένειας. Παρατηρήστε αν κάνει συστηματικά αυστηρή κριτική στον εαυτό του μετά την συνδιαλλαγή του με άλλα άτομα. Παρατηρήστε αν φοβάται ή ντρέπεται να μιλήσει σε κοινωνικές καταστάσεις όπου χρειάζεται να μιλήσει, όπως για παράδειγμα όταν χρειάζεται να παραγγείλει κάτι σε εστιατόριο. Αν προβληματίζεται για πολλές μέρες πριν από ένα κοινωνικό γεγονός, όπως μια γιορτή. Αν, όταν απευθύνεται στους άλλους, μιλά χαμηλόφωνα ή ακόμα και ψιθυριστά, αν μιλά βιαστικά και «μασάει» τα λόγια του.

Παρατηρήστε και παρακινήστε και τον ίδιο τον έφηβο να παρατηρήσει την στάση του σώματος του σε κοινωνικές καταστάσεις. Μήπως καμπουριάζει και αποφεύγει την βλεμματική επαφή; Μήπως μιλά κοιτάζοντας το έδαφος; Μήπως τρώει τα νύχια του, παίζει νευρικά με τα δάχτυλά του ή με τα μαλλιά του; Μήπως κοκκινίζει, ιδρώνει, μήπως τρέμουν τα πόδια του ή τα χέρια του; Μήπως οι εκφράσεις του προσώπου του δείχνουν νευρικότητα;

Συνεργαστείτε με το σχολείο του παιδιού σας. Τι έχουν να σας πουν οι εκπαιδευτικοί για την εικόνα του εντός και εκτός τάξης; Συμμετέχει σε συζητήσεις; Εκφράζει απορίες; Φαίνεται να ανταποκρίνεται όταν του ζητείται να βρίσκεται στο επίκεντρο, για παράδειγμα όταν χρειάζεται να παρουσιάσει μια απάντηση ή μία εργασία; Τι κάνει στα διαλείμματα; Βρίσκεται μέσα σε παρέες ή είναι απομονωμένος;

Θα χρειαστεί να διερευνήσετε και το ζήτημα πιθανού εκφοβισμού που μπορεί να βρίσκεται στο υπόβαθρο των κοινωνικών δυσκολιών του εφήβου.

Παρακινήστε το παιδί σας να σας μιλήσει για τις σχέσεις με τους συνομηλίκους του. Πιστεύει ότι είναι αρεστός/η; Ή μήπως πιστεύει ότι είναι αδιάφορος και βαρετός; Είναι σημαντικό για τον/την έφηβο να αναγνωρίσει ότι ο τρόπος με τον οποίο πιστεύει ο ίδιος ότι τον βλέπουν οι άλλοι, διαμορφώνει ως ένα μεγάλο βαθμό την επικοινωνία και τις αλληλεπιδράσεις του με τον περίγυρό του. Είναι ακόμα πιο σημαντικό όμως να αναγνωρίσει ότι ο τρόπος με τον οποίο βλέπει ο ίδιος τον εαυτό του διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό την οπτική του για τον τρόπο με τον οποίο τον εκλαμβάνει ο περίγυρος.

Συχνά οι έφηβοι υιοθετώντας συμπεριφορές ασφάλειας που κατά κύριο λόγο μεταφράζονται σε αποφυγές, δημιουργούν μια μοναχική ζωή όπου οι εμπειρίες διαστρεβλώνονται μέσα από το αίσθημα προσωπικής ανεπάρκειας. Μακροπρόθεσμα, η χαμηλή αυτοεκτίμηση σε συνδυασμό με την κοινωνική απομόνωση είναι δυνατό να οδηγήσουν σε κατάθλιψη ή και σε άλλες αγχώδεις διαταραχές, σε διαταραχές διατροφής, σε κατάχρηση ουσιών, ακόμα και σε αυτοκτονικό ιδεασμό. Για αυτό και είναι ιδιαίτερα κρίσιμης σημασίας, τόσο η πρόληψη μέσα από την θωράκιση των μικρότερων παιδιών με δεξιότητες προαγωγής της συναισθηματικής τους νοημοσύνης, όσο και η αναζήτηση της κατάλληλης βοήθειας, στην περίπτωση που βλέπετε ότι δεν είστε σε θέση εσείς να βοηθήσετε τον έφηβο να σπάσει τον φαύλο κύκλο και να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη του προς τον εαυτό του και τις δυνατότητες του.

Βοηθήστε το παιδί σας να αναγνωρίσει και να αποδεχθεί το αυξημένο άγχος του σε κοινωνικές καταστάσεις και αλληλεπιδράσεις. Βοηθήστε το να εντοπίσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του που πυροδοτούν και συντηρούν το αυξημένο του άγχος. Βοηθήστε το να θέσει ρεαλιστικούς στόχους σταδιακής και ασφαλούς εμπλοκής. Πλησιάζοντας σταδιακά καταστάσεις που του προκαλούν αυξημένο άγχος, αντί να τις αποφεύγει, ο έφηβος θα χτίσει σταδιακά αίσθημα επάρκειας για τον εαυτό του και τις δυνατότητές του. Βοηθήστε τον να σχεδιάσει τα βήματα που θα σπάσουν τον φαύλο κύκλο των αποφυγών. Το κέρδος βρίσκεται στην ανοχή της δυσφορίας. Το μήνυμα που θα πρέπει να ακολουθήσει δηλαδή ο έφηβος είναι ότι «μπορώ να μετακινηθώ βήμα – βήμα πέρα από την ζώνη της ψευδούς ασφάλειας που δημιουργώ και που με κρατά εγκλωβισμένο και απομονωμένο».

Ο στόχος δεν είναι να απαλλαγεί κανείς ολοκληρωτικά από το άγχος και την ντροπαλότητά του. Ο στόχος είναι, παρά το άγχος και την ντροπαλότητα, παρά την αμηχανία και τον φόβο, να δίνει το περιθώριο στον εαυτό του να εμπλέκεται σε κοινωνικές συνδιαλλαγές και να δημιουργεί οικείες σχέσεις. Ο στόχος δηλαδή είναι η κάλυψη των συναισθηματικών και κοινωνικών αναγκών και η επάρκεια σε ρόλους όπου καλείται να ανταποκριθεί ο έφηβος.

Μέσω της αυτοπαρατήρησης, ο έφηβος θα ανακαλύψει πολλά, είτε με την δική σας βοήθεια είτε και σε συνδυασμό με την βοήθεια του ειδικού. Για παράδειγμα, μετά από την έκθεση σε μια κατάσταση που φανταζόταν ότι θα τον δυσκολέψει, παρακινήστε τον έφηβο να αναλογιστεί αν πράγματι δυσκολεύτηκε όσο περίμενε. Αυτού του είδους η ενδοσκόπηση θα τον εισάγει σε μια διαδικασία αμφισβήτησης δυσλειτουργικών μοτίβων σκέψης και αρνητικών απεικονίσεων του εαυτού και της ταυτότητάς του.

Συχνά βοηθούν και τα νούμερα. Ας βαθμολογήσει το άγχος του πριν την έκθεση σε μια κατάσταση και ας το βαθμολογήσει ξανά αφού τελειώσει.

Ένα απλό «κόλπο» είναι να δείξουμε στον έφηβο πώς να εστιάζει σε αυτό που επιθυμεί να κάνει, όπως για παράδειγμα να συμμετέχει σε μια συζήτηση, παρά στον εσωτερικό του κόσμο όπου ανακυκλώνονται τα συναισθήματα άγχους και φόβου και ο επικριτικός διάλογος με τον εαυτό του.

Αν βλέπετε ότι η δικές σας προσπάθειες να βοηθήσετε τον έφηβο δεν φέρνουν τα επιθυμητά αποτελέσματα, τότε θα σας πρότεινα να απευθυνθείτε στον ειδικό της ψυχικής υγείας που θα βοηθήσει και εσάς τους γονείς να αναγνωρίσετε δυσλειτουργικά πρότυπα συμπεριφοράς και τον ίδιο τον έφηβο να διαχειριστεί τις δυσκολίες του.

Ο θεραπευτής γνωσιακής συμπεριφορικής κατεύθυνσης θα μάθει στον έφηβο να ακούει τον εσωτερικό του μονόλογο, να τον αξιολογεί και να τον τροποποιεί. Αυτό θα οδηγήσει σε αποτελεσματικότερη διαχείριση του άγχους και σε μεγαλύτερη προθυμία του να εμπλακεί σταδιακά σε μικρά καθημερινά πειράματα ιεραρχώντας τους φόβους του και ξεκινώντας από καταστάσεις που τον φοβίζουν λιγότερο και έτσι θα διακόψει τον φαύλο κύκλο των αποφυγών.