Δεν μπορώ να επιβάλλω όρια στον έφηβο. Τι να κάνω;

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Σε προηγούμενο άρθρο μου αναφέρθηκα στα όρια ως απαραίτητη προϋπόθεση  για την εξασφάλιση της σταδιακής αυτονόμησης που θα οδηγήσει τελικά στην ενηλικίωση μέσα σε συνθήκες ασφάλειας για τον έφηβο.

Σήμερα θα σας μιλήσω για ένα ζήτημα που σχετίζεται με τα όρια και που αντιμετωπίζω πολύ συχνά στο πλαίσιο της δουλειάς μου με εφήβους και τις οικογένειές τους. Συχνά λοιπόν οι γονείς μου απευθύνουν αίτημα για βοήθεια ως προς την επιβολή των ορίων εκφράζοντας τον προβληματισμό και την ανησυχία τους για την απώλεια του ελέγχου στα παιδιά τους που διανύουν την εφηβεία. Ακούω συχνά το παράπονο: “Δεν σέβεται κανένα όριο. Δεν ακολουθεί κανέναν κανόνα. Δεν μας ακούει πια. Δεν ξέρουμε  τι να κάνουμε για να μας ακούσει, να μας λάβει υπόψη του.” Τα ζητήματα στα οποία αναφέρονται οι γονείς, αφορούν τη συχνότητα των εξόδων, την τήρηση ωραρίων επιστροφής στο σπίτι, την επιλογή παρέας, τη χρήση του κινητού και του διαδικτύου, τις ώρες ύπνου, την φροντίδα του σπιτιού και των προσωπικών πραγμάτων του εφήβου, την ανάληψη ευθυνών και την τήρηση των υποχρεώσεών του στο σχολείο ή και σε εξωσχολικές δραστηριότητες.

Η πρώτη κίνηση λοιπόν στην παρέμβασή μου συνίσταται στο να ξετυλίξω μαζί με τους γονείς το νήμα που συνδέει το παρόν με το παρελθόν. Συνήθως οι γονείς παρατηρούν μια συστηματική παραβίαση ορίων και κανόνων όταν τα παιδιά μπαίνουν στη μέση φάση της εφηβείας. Ψάχνουμε λοιπόν να βρούμε τι συνέβη, τι άλλαξε στην επικοινωνία μέσα στην οικογένεια, ώστε να εντοπίσουμε τους παράγοντες που συμβάλλουν στην άρνηση συνεργασίας του εφήβου με τους γονείς.

Αρχικά, θα σας υπενθυμίσω ότι, ως ένα βαθμό, είναι φυσιολογική και αναμενόμενη η αμφισβήτηση των ορίων στη διάρκεια της εφηβείας γιατί είναι η εποχή που τα παιδιά κάνουν μια πρώτη απόπειρα να ορίσουν τον εαυτό τους ως προσωπικότητες έξω από το πλαίσιο της οικογένειας και της σχέσης  με τους γονείς. Είναι επίσης η εποχή που τα παιδιά ανοίγονται σε σχέσεις και χτίζουν μια κοινωνική ζωή που εκφράζει τα ενδιαφέροντα και τις προτιμήσεις τους που μπορεί να διαφοροποιούνται από αυτά των ενηλίκων. Λέγοντας αυτά, σας προσκαλώ να κάνετε ένα νοερό ταξίδι στη δική σας εφηβεία και να θυμηθείτε τη δική σας στάση απέναντι στα όρια που επιχειρούσε να θέσει η οικογένεια και τους παράγοντες που επηρέαζαν τη στάση σας αυτή.

Σε συνδυασμό με τις παραπάνω μεταβατικές καταστάσεις, ο εγκέφαλος του εφήβου είναι ακόμα υπό κατασκευή. Τι σημαίνει αυτό;  Αυτό σημαίνει ότι οι έφηβοι πειραματίζονται και δοκιμάζουν καινούρια πράγματα, ενώ δεν είναι πάντοτε σε θέση να παίρνουν σωστές αποφάσεις, να εκλογικεύουν και να προβλέπουν τις συνέπειες των αποφάσεων και των πράξεών τους. Οι έφηβοι επίσης, όπως πιθανόν να θυμάστε και από την δική σας εφηβεία, βιώνουν τις καταστάσεις πολύ πιο έντονα σε συναισθηματικό επίπεδο, παθιάζονται,  ενθουσιάζονται, είναι πιο αυθόρμητοι και παρορμητικοί και επηρεάζονται φυσικά σε μεγαλύτερο βαθμό από τους συνομηλίκους και την παρέα τους σε σύγκριση με τους ενήλικες.

Αναφέρομαι στα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά της εφηβείας γιατί συχνά οι γονείς παίρνουν τις αντιδράσεις του εφήβου προσωπικά, και πιστεύουν ότι ο έφηβος δεν τους υπολογίζει, ή παραβιάζει κανόνες και όρια με σκοπό να τους πληγώσει. Στην πλειοψηφία όμως των περιπτώσεων αυτό δεν είναι αλήθεια. Γι’ αυτό και είναι σημαντικό να είμαστε  εμείς οι γονείς ενήμεροι για τα συναισθήματα που μας διακινεί η άρνηση του εφήβου να συνεργαστεί, να εντοπίζουμε τις πηγές του θυμού μας και να εκλογικεύουμε τις καταστάσεις βάζοντας στο επίκεντρο το ζητούμενο που δεν είναι άλλο παρά η σταδιακή, ασφαλής και προστατευμένη μετάβαση του εφήβου προς την ενήλικη ζωή.

Μεγαλώνοντας οι έφηβοι εξασκούνται σταδιακά στο να εκλογικεύουν καταστάσεις, να προβλέπουν συνέπειες και να αντιλαμβάνονται την συνολικότερη εικόνα των πραγμάτων, την εικόνα δηλαδή που δεν αφορά αποκλειστικά το εδώ και τώρα των σκέψεων, των πράξεων και των συναισθημάτων τους. Εδώ λοιπόν έρχεται να παίξει κρίσιμο ρόλο η οριοθέτηση από πλευράς των σημαντικών ενηλίκων. Γιατί οφείλουμε να οριοθετήσουμε τον έφηβο; Για να του παρέχουμε το ασφαλές πλαίσιο που χρειάζεται για να μεγαλώσει, να ωριμάσει και να αυτονομηθεί έχοντας μάθει να προστατεύει τον εαυτό του. Τα όρια είναι το μέσο με το οποίο γονείς και έφηβοι ελέγχουν το ρυθμό των αλλαγών που συμβαίνουν αυτή την περίοδο της ζωής, ώστε να είναι διαχειρίσιμες και να οδηγούν στην ωριμότητα. Για να αυτονομηθεί ο έφηβος χρειάζεται όρια, γιατί τα  όρια του δίνουν τη δυνατότητα για υπευθυνοποίηση. Μην ξεχνάτε λοιπόν τη λειτουργία και τον στόχο των ορίων. Συχνά οι γονείς παρασύρονται από τον θυμό τους όταν ο έφηβος παραβιάζει συστηματικά τα όρια και λειτουργούν με τρόπο τιμωρητικό. Θυμηθείτε ότι ο στόχος μας δεν είναι να τιμωρούμε τον έφηβο για τις συμπεριφορές του που δεν εγκρίνουμε. Ο στόχος μας είναι να τον υποστηρίξουμε και να τον καθοδηγήσουμε ώστε να γίνει υπεύθυνος για τις αποφάσεις και τις επιλογές του και να μάθει να προστατεύει τον εαυτό του και να δημιουργεί υγιείς σχέσεις. Η τιμωρία δεν φέρνει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Κάνει τον έφηβο αμυντικό, τον θυμώνει, τον κάνει να νιώθει αδικημένος και τον οδηγεί στο να κόβει τη γέφυρα της επικοινωνίας με τους γονείς.

Και μια και θίγουμε το ζήτημα της δημιουργίας υγιών σχέσεων, μερικές φορές ο έφηβος ταυτίζεται με παρέες που δεν ενστερνίζονται αξίες αντίστοιχες με της δικής του οικογένειας. Μπορεί τα άλλα παιδιά στην παρέα του να μην έχουν αντίστοιχη οριοθέτηση. Μπορεί να προέρχονται από οικογενειακό περιβάλλον που δεν έχει τη δυνατότητα για οριοθέτηση και επιτήρηση. Αν βλέπετε ότι ο έφηβος έγινε μέλος μιας τέτοιας παρέας, χρειάζεται να βρείτε τους λόγους πίσω από την επιλογή του αυτή. Είναι η ταύτισή του αυτή μέρος της φάσης του πειραματισμού που δυανύει ο έφηβος, ή αναζητά για κάποιους λόγους καταφύγιο μέσα από τη σύνδεσή του με την παρέα αυτή; Τα ερωτήματα αυτά είναι απαραίτητο να απαντηθούν πριν γίνει οποιαδήποτε απόπειρα για οριοθέτηση του εφήβου. Χρειάζεται όμως προσοχή να μην κατηγορήσουν οι γονείς την παρέα γιατί έτσι υποτιμούν την κριτική ικανότητα και τις επιλογές του παιδιού τους. Πρέπει με τη διακριτική καθοδήγηση των γονέων ο έφηβος να οδηγηθεί ο ίδιος σε συμπεράσματα για τις κοντινές του σχέσεις. Αυτό που χρειαζεται δεν είναι φυσικά να βάλουμε τον έφηβο στη θέση του κατηγορούμενου και απολογούμενου, αλλά να συζητήσουμε μαζί του αναζητώντας εξηγήσεις τόσο για μας, όσο και για τον ίδιο. Οι έφηβοι εξασκούνται στη διαμόρφωση επιλογών, γι’ αυτό και πρέπει ταυτόχρονα να τους καθοδηγήσουμε στην απόκτηση ενημερότητας για τα συναισθήματα, τις αντιλήψεις, τις σκέψεις και τις προσδοκίες τους, ώστε να είναι σε θέση να διαμορφώνουν υπεύθυνες επιλογές. Λέγοντας «συζήτηση», εννοώ την ανοιχτή, διαρκή και χωρίς κριτική διάθεση ανταλλαγή απόψεων, σκέψεων και συναισθημάτων. Και σε συνδυασμό με αυτά, την καλλιέργεια ανοιχτού και θετικού κλίματος για συζήτηση μέσα στην οικογένεια. Με υπομονή και συζήτηση ο έφηβος θα κατανοήσει την οπτική μας για τις παρέες του και θα κάνει τελικά τις αλλαγές που χρειάζονται ώστε οι παρέες να εκφράζουν τα μηνύματα και τις αξίες της οικογένειας εφόσον βέβαια ο έφηβος νιώθει καλά με τον εαυτό του, εσωτερικεύοντας αυτές τις αξίες και δεν έχει σοβαρούς λόγους να τις απορρίπτει.

Είτε πρόκειται για την παρέα, είτε για άλλους τομείς της ζωής του εφήβου, το πρώτο βήμα για να φέρουμε τον έφηβο σε θέση να μας ακούσει και να μας λάβει υπόψη του, είναι να αποκαταστήσουμε την επικοινωνία μαζί του. Πώς γίνεται αυτό; Με το να δώσουμε στον έφηβο και πάλι το μήνυμα ότι είναι αποδεκτός άνευ όρων και με το να αρχίσουμε να καλλιεργούμε συνθήκες αμοιβαίας εμπιστοσύνης στη μεταξύ μας σχέση.

Προϋπόθεση για να λειτουργήσουν τα όρια, είναι να ανταποκρίνονται στην ηλικία και την προσωπικότητα του εφήβου. Να είναι σαφή, ξεκάθαρα και όχι άκαμπτα και υπερβολικά αυστηρά. Μην επιμένετε σε κανόνες για ζητήματα που δεν θέτουν σε κίνδυνο τη σωματική και συναισθηματική υγεία του εφήβου. Επιλέξτε προσεκτικά τα ζητήματα για τα οποία αξίζει πραγματικά να διαπραγματευτείτε όρια και κανόνες. Λάβετε υπόψη σας τη συνολικότερη εικόνα του παιδιού σας και το αν υπάρχει κάτι που να σας ανησυχεί και να σας προβληματίζει ως προς την συναισθηματική και κοινωνική του ανάπτυξη. Δείξτε εσείς οι ίδιοι συνέπεια ως προς την τήρηση ορίων μέσα στην οικογένεια. Θυμηθείτε ότι από μικρότερες ηλικίες αποτελείτε πρότυπο για το παιδί σας και ότι δεν μπορείτε να απαιτείτε πράγματα που εσείς οι ίδιοι δεν εφαρμόζετε. Ξεκαθαρίστε τι περιμένετε από το παιδί σας και για ποιους λόγους. Μην διατάζετε και μην φωνάζετε. Οι διαταγές προκαλούν αντιδραστικότητα και οι φωνές προκαλούν κι άλλες φωνές. Μη στέλνετε αντιφατικά μηνύματα. Εδώ υπογραμμίζω ότι δεν βοηθά η έλλειψη σύμπνοιας μεταξύ των γονέων. Τα όρια θα πρέπει να εκφράζουν οικογενειακές αξίες για τις οποίες να είναι σε συμφωνία και οι δύο γονείς. Αν δεν συμφωνείτε μεταξύ σας οι δύο γονείς, τότε το πιθανότερο είναι ότι στέλνετε αντιφατικά μηνύματα στο παιδί σας. Γι’ αυτό θα πρέπει να επικεντρώσετε πρώτα στη μεταξύ σας επικοινωνία ώστε να μπορέσετε να  προτείνετε όρια που να γίνονται σεβαστά από τον έφηβο.

Η πρώτη αντίδρασή μας στην παραβίαση των ορίων θα πρέπει να εκφράζει, όχι θυμό, αλλά  ενσυναίσθηση. Γι’ αυτό και είναι σημαντικό να παραμερίσουμε τον θυμό μας και να μην λειτουργήσουμε παρορμητικά.  Όχι στην τιμωρία, ναι στην επικοινωνία. Ακούστε τι έχει να σας πει ο έφηβος. Αφήστε τον να σας δώσει εξηγήσεις για τη συμπεριφορά του και προσπαθήστε να μπείτε στη θέση του και να κατανοήσετε την οπτική και τα συναισθήματά του. Θυμηθείτε ότι όπως και οι ενήλικες, έτσι και οι έφηβοι, δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις, παραινέσεις και παρεμβάσεις των ανθρώπων στο περιβάλλον τους αν δεν αισθάνονται ότι έχουν το σεβασμό και την εκτίμησή  τους. Έτσι, βασική προϋπόθεση για την οριοθέτηση είναι ο σεβασμός. Ο έφηβος δεν θα σας ακούσει, αν δεν νιώθει ότι τον σέβεστε. Και επίσης είναι δύσκολο να νιώσει ότι τον σέβεστε αν οι οικογενειακές συνθήκες δεν εκφράζουν σχέσεις αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ όλων των μελών της οικογένειας.

Αν καταφεύγετε σε τιμωρίες, σύντομα θα χάσετε την επιρροή σας πάνω στον έφηβο. Θα απομακρυνθεί από εσάς και δεν θα έχετε πρόσβαση στον κόσμο του ώστε να μπορέσετε να τον προστατεύσετε αν χρειαστεί.

Τι μπορείτε να κάνετε; Συζητήστε με τον έφηβο ώστε να συμφωνήσετε από κοινού σε όρια που να λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες του για αυτονόμηση, υπευθυνοποίηση και ανεξαρτησία.

Θυμηθείτε ότι διαθέτετε όπλα για την αποτελεσματική οριοθέτηση του παιδιού σας και αυτά τα όπλα δεν είναι διαφορετικά από αυτά που χρησιμοποιήσατε σε μικρότερες ηλικίες. Τα όπλα σας είναι η θετική ενίσχυση κάθε συμπεριφοράς που δείχνει συνέπεια και υπευθυνότητα, ο συστηματικός και περιγραφικός έπαινος για τις αποφάσεις και τις πράξεις του που εκφράζουν σωστή κρίση. Τα όπλα σας είναι επίσης, η διατήρηση της ανοιχτής επικοινωνίας, η συζήτηση,  η ενσυναίσθηση, η κατανόηση,  η συνέπεια.

Εξηγήστε στον έφηβο γιατί πιστεύετε ότι κάνει λάθος και προσπαθήστε μέσα από τη συζήτηση να τον κάνετε να αναγνωρίσει τις πιθανές συνέπειες των πράξεών του. Μην είστε επικριτικοί και μην φέρνετε στο προσκήνιο όλα τα λάθη και τις άστοχες επιλογές του παρελθόντος σε κάθε σας συζήτηση. Απομακρυνθείτε από το πνεύμα της τιμωρίας και της επιβολής γιατί αυτό θα οδηγήσει σε ανώφελη και μακροπρόθεσμα καταστροφική αναμέτρηση δυνάμεων. Θυμηθείτε ότι αν οι συνέπειες που επιβάλλετε δεν έχουν αποτέλεσμα, τότε θα πρέπει να αναζητήσετε άλλου είδους συνέπειες οι οποίες να ενθαρρύνουν τον έφηβο να σεβαστεί τα όρια μέσα σε ένα θετικό συναισθηματικά οικογενειακό κλίμα, αντί να τον κάνουν να αντιδρά και να αρνείται τη συνεργασία.

Δεν έχετε να κερδίσετε κάτι με το να καλλιεργείτε ένα κλίμα εχθρικότητας μέσα στην οικογένεια. Ο έφηβος έχει την ανάγκη να αισθάνεται ότι είστε σύμμαχοί του και συνεργάτες του στην πορεία του προς την ανεξαρτησία στη σκέψη και στη συμπεριφορά. Αν δεν συμμερίζεται τις απόψεις σας, δείξτε υπομονή και επιμονή μέχρι που να κατανοήσει την οπτική σας. Αυτό όμως δεν θα γίνει μέσω εξαναγκασμού, ούτε μέσω άσκησης βίας και επιβολής. Δεν θα γίνει με προσβολές, με υποτίμηση και με επικριτική στάση. Ο έφηβος θα σας ακούσει αν του δώσετε το περιθώριο να καταγράψει τα μηνύματά σας ως κάτι που τον αφορά. Και για να γίνει αυτό, θα πρέπει να τον αφοράτε εσείς στο ρόλο σας ως γονείς και η οικογένεια ως ένα θετικό και ενθαρρυντικό πλαίσιο για τις αναζητήσεις του. Αν νιώθετε και βλέπετε από τις αντιδράσεις του ότι δεν τον αφοράτε, τότε θα πρέπει να αναζητήσετε, είτε μόνοι σας, είτε με τη βοήθεια του ειδικού, τους λόγους για τους οποίους το παιδί σας δεν συνδέεται μαζί σας. Αφού εντοπίσετε τα αίτια, θα μπορέσετε και να κάνετε τις απαραίτητες αλλαγές στις δυναμικές των σχέσεων και στην επικοινωνία ώστε να αποκαταστήσετε τη σύνδεση με το παιδί σας. Και τότε σίγουρα θα είναι σε θέση να ακούσει τι θα του πείτε για την τήρηση των ορίων και να σας λάβει υπόψη του.

Δώστε ευκαιρίες στον έφηβο. Δείξτε του ότι τον εμπιστεύεστε και ότι δεν επιμένετε σε ένα σφάλμα του ή σε μία μεμονωμένη περίπτωση που δεν  ανταποκρίθηκε στην εμπιστοσύνη σας. Αν όμως τα όρια παραβιάζονται συστηματικά και αν η άρνηση του εφήβου για συνεργασία είναι ακραία και επιθετική και τον εκθέτει σε επικίνδυνες καταστάσεις, τότε  θα πρέπει να αναζητήσετε άμεσα βοήθεια από ειδικό. Ο ειδικός θα βοηθήσει τον έφηβο να ανοιχτεί, να μιλήσει για τη ζωή του, να κατανοήσει και να επεξεργαστεί τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις του, να τροποποιήσει συμπεριφορές που τον θέτουν σε συναισθηματικό και κοινωνικό κίνδυνο, να βάλει σε εφαρμογή λειτουργικά πρότυπα επικοινωνίας και έκφρασης συναισθημάτων. Ο ειδικός θα εκτιμήσει ακόμα αν η παραβίαση των ορίων υποκρύπτει κάποιου είδους σοβαρή ψυχοσυναισθηματική δυσλειτουργία που χρειάζεται αντιμετώπιση ώστε ο έφηβος να μάθει να κατανοεί και να σέβεται τα όρια και να προστατεύει τον εαυτό του.