Αυνανισμός στην εφηβεία: Υπάρχει λόγος ανησυχίας;

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Τι είναι ο αυνανισμός; Μια εκδήλωση αυτοερωτισμού μέσα από την οποία εκφράζεται η σεξουαλικότητα του ατόμου. Κάποτε φτάνει η στιγμή που ο νεαρός έφηβος αναζητά την ικανοποίηση μέσω του ερεθισμού του σώματός του. Από την εμπειρία μου στον κόσμο της ψυχοθεραπείας διαπιστώνω ότι είναι πιθανό οι γονείς να αντιμετωπίσουν αυτή την εξέλιξη μέσα από αίσθημα αμφιθυμίας ή και ανησυχίας. Η αμφιθυμία οφείλεται στο ότι το βλέποντας το παιδί τους να μεγαλώνει, οι γονείς νοσταλγούν την παιδικότητα των προηγούμενων ετών. Η αμφιθυμία δηλαδή έχει να κάνει με την διαπίστωση: «Το παιδί μου δεν είναι πια παιδί. Σύντομα, και ίσως συντομότερα από ότι φανταζόμουν, θα είναι ένα άτομο με την δική του σεξουαλική ζωή.»

Η εκδήλωση της σεξουαλικότητας δεν συμπίπτει φυσικά με την είσοδο των παιδιών στην εφηβεία. Και τα μικρότερα παιδιά ερεθίζουν το σώμα τους και τη γενετήσια περιοχή προκειμένου να αισθανθούν ικανοποίηση ή και ενίοτε ως τρόπο διαχείρισης του άγχους τους. Με την είσοδο στην εφηβεία όμως η αναζήτηση της ηδονής μέσω της σωματικής διέγερσης γίνεται πιο συνειδητή, δεν έχει πια τον αδιαφοροποίητο χαρακτήρα που είχε κατά την παιδική ηλικία και σταδιακά διαμορφώνεται ως μία διάσταση στην έκφραση της σεξουαλικότητας.

Ως προς τα συναισθήματα αμφιθυμίας, το μόνο που έχω να σας προτείνω είναι η αποδοχή. Η αποδοχή του γεγονότος ότι τα παιδιά μας μεγαλώνουν, αλλάζουν και πλησιάζουν προς την ενηλικίωση. Η  αποδοχή του γεγονότος ότι αυτή η αναπτυξιακή πορεία αποτελεί πρόκληση για όλους μας προκειμένου να διαμορφώσουμε τη μεταξύ μας σχέση σε άλλη βάση. Αλλιώς σχετιζόσασταν με το παιδί σας όταν ήταν λίγων μηνών, αλλιώς σχετιζόσασταν όταν ήταν 3 ετών, αλλιώς σχετιζόσασταν όταν πήγε στο σχολείο, αλλιώς θα σχετιστείτε στην διάρκεια της εφηβείας του και φυσικά αλλιώς θα σχετιστείτε όταν θα ενηλικιωθεί.

Όσο για τις ανησυχίες σας, έχω να σας πω ότι, ο αυνανισμός στη διάρκεια της εφηβείας αποτελεί μία απόλυτα υγιή και αναμενόμενη έκφραση της σεξουαλικότητας. Οι νεαροί έφηβοι και των δύο φύλων εξερευνούν το σώμα τους, και μέσα από τον αυτοερεθισμό αντλούν αισθήματα ηδονής. Δεν υπάρχει τίποτα το ανησυχητικό σε αυτού του είδους τις εκδηλώσεις που σηματοδοτούν την αφύπνιση της σεξουαλικότητας.

Σας υπενθυμίζω ότι τα  στερεότυπα των παλαιότερων δεκαετιών που κυριαρχούσαν στο πολιτισμικό μας σκηνικό, οδήγησαν σε γενιές ανδρών και γυναικών που στιγματίστηκαν από ενοχή για την έκφραση της σεξουαλικότητάς τους, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις η ενοχή αυτή οδήγησε σε ψυχοσεξουαλικές δυσκολίες και δυσλειτουργίες κατά την ενήλικη ζωή.  Ας ξεκαθαρίσουμε λοιπόν ότι ο αυνανισμός δεν έχει καμία αρνητική συνέπεια ούτε σωματική, ούτε ψυχολογική, ούτε βραχυπρόθεσμα, ούτε μακροπρόθεσμα. Αυτό που μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες σε σωματικό και ψυχολογικό επίπεδο, τόσο βραχυπρόθεσμα, όσο και μακροπρόθεσμα, είναι ο συσχετισμός του αυνανισμού με ενοχή και ντροπή.

Προσοχή λοιπόν στην στάση που θα κρατήσετε απέναντι στη σεξουαλική αφύπνιση του παιδιού σας. Το παιδί σας είναι και σεξουαλικό ον όπως άλλωστε είμαστε όλοι μας. Αυτή η απλή υπενθύμιση προς τον εαυτό σας, θα σας βοηθήσει να απενοχοποιήσετε αρχικά εσείς τα σχήματά σας για τη σεξουαλικότητα και την έκφρασή της. Μέσα από τη δική σας απενοχοποίηση θα μπορέσετε να μιλήσετε στο παιδί σας σε κλίμα ουδέτερο, μεταφέροντάς του χρήσιμες πληροφορίες χωρίς συναισθηματική φόρτιση.

Η πληροφόρηση για την σεξουαλικότητα δεν εξαντλείται φυσικά σε μία και μοναδική συζήτηση. Είναι μια συνεχιζόμενη διεργασία που ξεκινά από τη βρεφική, ακόμα και την πρώτη παιδική ηλικία του παιδιού. Είναι μια διεργασία μέσα από την οποία μεταφέρουμε το μήνυμα για το τι είναι και τι δεν είναι αποδεκτό και φυσιολογικό στη σχέση με το σώμα μας και τις σωματικές μας αισθήσεις, και για το τι είναι και τι δεν είναι αποδεκτό και φυσιολογικό στην έκφραση της σεξουαλικότητάς μας.

Είναι αυτονόητο ότι τα μηνύματά μας μεταφέρονται στα παιδιά μας με χίλιους δυο μη λεκτικούς τρόπους που είτε συνδυάζονται με τα λεκτικά μας μηνύματα, είτε αντιφάσκουν προς αυτά. Είναι επίσης αυτονόητο ότι οι δικές μας πεποιθήσεις για την σεξουαλικότητα και την έκφρασή της φτάνουν στα παιδιά μας μέσα από τη δική μας παρουσία στη ζωή, μέσα από τον τρόπο που κινούμαστε και συμπεριφερόμαστε, μέσα από τον τρόπο που φροντίζουμε το σώμα μας, που εκδηλώνουμε τις σωματικές μας ανάγκες και αισθήσεις, μέσα από τον τρόπο που εκφράζουμε τη φροντίδα και τη στοργή μας προς τους οικείους μας. Αν εμείς αισθανόμαστε ντροπή για ορισμένες περιοχές του σώματος και για την έκφραση της σεξουαλικότητας, αν εμείς πιστεύουμε ότι υπάρχει κάτι το «πονηρό» ή το «κακό» ή το «αμαρτωλό» στο ανθρώπινο σώμα και στην έκφραση της σεξουαλικότητας, αν εμείς περιορίζουμε την σεξουαλικότητα αποκλειστικά και μόνο σε σωματικές εκδηλώσεις και δεν την συνδέουμε με συναισθηματικές εκφάνσεις στα πλαίσια της σύνδεσης μεταξύ των ανθρώπων, τότε αυτά τα μηνύματα μεταφέρουμε στα παιδιά μας. Αν εμείς νιώθουμε αμηχανία για το σώμα μας και τις  λειτουργίες του, τότε αυτήν την αμηχανία επίσης την μεταφέρουμε στα παιδιά μας.

Είναι σημαντικό να έχουμε επίγνωση των πεποιθήσεων και των συναισθημάτων μας, γιατί αυτού του είδους η επίγνωση θα μας δώσει και την επίγνωση των μηνυμάτων μας προς τα παιδιά μας. Δεν είναι ασυνήθιστο οι γονείς να περνούν αντιφατικά μηνύματα στα παιδιά τους. Να μεταφέρουν με άλλα λόγια το κλίμα της δικής τους εσωτερικής σύγχυσης ως προς το τι είναι αποδεκτό και φυσιολογικό. Αυτό είναι φυσικά ιδιαίτερα επιβαρυντικό για τον έφηβο που βρίσκεται ο ίδιος σε σύγχιση λόγω της αναπτυξιακής φάσης που διανύει και χρειάζεται θετική και σαφή καθοδήγηση στις σεξουαλικές του αναζητήσεις. Ξεκαθαρίστε λοιπόν το τοπίο των δικών σας πεποιθήσεων ώστε να μπορέσετε να υιοθετήσετε τη συνεπή και ξεκάθαρη στάση που έχει ανάγκη ο έφηβος από εσάς. Αυτή η «συνταγή» ισχύει για όλες τις εκφάνσεις της σεξουαλικότητας συμπεριλαμβανομένου και του αυνανισμού.

Δώστε λοιπόν στο παιδί σας το περιθώριο να αισθανθεί καλά και άνετα για το σώμα και τις λειτουργίες του και για την έκφραση της σεξουαλικότητάς του. Προσέξτε να μην υπονοήσετε ότι υπάρχει κάτι το κακό ή το πονηρό ή το αφύσικο στην εκδήλωση αυτοερωτισμού. Προσέξτε να μην ειρωνευτείτε, να μην κάνετε κοροϊδευτικά ή υποτιμητικά σχόλια για το γεγοός ότι το παιδί σας αυνανίζεται. Αφήστε του το περιθώριο της ιδιωτικότητας που έχει ανάγκη, αφήστε του το χώρο του κυριολεκτικά και μεταφορικά για να εκφράσει αυτού του είδους τις συμπεριφορές ελεύθερα και χωρίς να αισθάνεται ότι τον/την «κατασκοπεύετε».

Σε αυτή την φάση της ζωής αποκτά περιεχόμενο και ο φαντασιωσικός κόσμος που συμβάλλει στην σεξουαλική έκφραση και στη σωματική  ευχαρίστηση. Παρόλο που στη φαντασίωση δεν υπάρχουν νόμοι και απαγορεύσεις, υπάρχει ωστόσο ένας περιορισμός που μπορεί να οδηγήσει σε μη υγιή έκφραση της σεξουαλικής έκφρασης και επιθυμίας.  Αυτός ο περιορισμός αφορά την πορνογραφία ως πηγή των φαντασιωσικών αναζητήσεων του εφήβου. Εφιστώ την προσοχή σας λοιπόν στην πηγή της διαμόρφωσης των φαντασιωσικών εμπειριών του εφήβου και στον αρνητικό ρόλο που μπορεί να έχει το πορνό. (Ως προς το ζήτημα της πορνογραφίας, σας προτείνω να διαβάσετε τα δύο προηγούμενα σχετικά άρθρα μου στο efiveia.gr: «Εφηβεία και Πορνογραφία (Μέρος 1^ο): Ποιες είναι οι επιπτώσεις της έκθεσης των εφήβων» και «Εφηβεία και Πορνογραφία (Μέρος 2^ο): Ο ρόλος της οικογένειας στην πρόληψη και αντιμετώπιση.»)

Μιλήστε στον έφηβο για τη χρήση του πορνό και τα πιθανά αποτελέσματά της. Βοηθήστε τον να κατανοήσει τον περιοριστικό ρόλο που έχει το πορνό στην διαμόρφωση της σεξουαλικότητας ώστε να κατανοήσει για τον εαυτό του ότι φτωχαίνει, αντί να εμπλουτίζει την σεξουαλική εμπειρία. Συχνά, η έκθεση σε πορνό δημιουργεί μια καταναγκαστική εξάρτηση από τον αυνανισμό ως μέσο «απόδειξης» του ανδρισμού. Έτσι, δεν είναι ασυνήθιστο για νεαρά άτομα να παγιδεύονται σε έναν φαύλο κύκλο καταναγκαστικής αυνανιστικής συμπεριφοράς μέσα από την οποία επιζητούν να αποδείξουν ότι «λειτουργούν» σας άνδρες, ότι έχουν στύση για παράδειγμα. Αυτός ο φαύλος κύκλος κατά κανόνα οδηγεί σε σεξουαλικές δυσλειτουργίες στην νεανική ηλικία και γι αυτό είναι καλό να εστιάζουμε στην πρόληψη. Και η πρόληψη δεν είναι άλλη από την καλλιέργεια μιας υγιούς σχέσης με το σώμα και μιας υγιούς φαντασιωσικής ζωής που διαμορφώνει την σεξουαλική ευχαρίστηση.

Πότε να ανησυχήσετε; Αν ο αυνανισμός αποκτά καταναγκαστικό χαρακτήρα για τον έφηβο. Αν δηλαδή, αντί να είναι μια έκφραση από την οποία αντλεί ευχαρίστηση, η συχνότητα και ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αποκτούν χαρακτήρα καταναγκαστικό. Αν με απλά λόγια γίνεται «εμμονή» στην οποία ο έφηβος είναι παγιδευμένος ψυχολογικά επειδή αισθάνεται ότι «δεν μπορεί να κάνει αλλιώς». Μήπως ο αυνανισμός γίνεται καταναγκαστική εκτόνωση για τον έφηβο; Μήπως αποτελεί την κύρια μέθοδο διαχείρισης του άγχους του υποκαθιστώντας κατάλληλους τρόπους αντιμετώπισης των δυσκολιών και των προκλήσεων της ζωής του; Όταν συμβαίνει αυτό, υπάρχουν κατά κανόνα και άλλες ανησυχητικές ενδείξεις στη ζωή του εφήβου οι οποίες και μας χτυπούν το καμπανάκι του κινδύνου. Τέτοιες ενδείξεις είναι το αυξημένο άγχος, η απόσυρση, η έλλειψη ενδιαφερόντων, γενικά η αίσθηση που μας δίνει ο έφηβος ότι κάτι δεν πάει καλά στη ζωή του, ότι δεν καλύπτονται οι συναισθηματικές του ανάγκες.  

Άρα, αν υπάρχει ισορροπία στην καθημερινότητα του εφήβου και στις εκδηλώσεις του, τότε δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Αν ο αυνανισμός γίνεται σε συχνότητα και ένταση που παρεμποδίζει την διατήρηση μιας υγιούς ισορροπίας στη ζωή του εφήβου, τότε οφείλουμε να ανησυχήσουμε και να παρέμβουμε. Και όταν λέω να παρέμβουμε, δεν εννοώ φυσικά να επιχειρήσουμε να επιβάλλουμε στον έφηβο να μειώσει την συχνότητα του αυνανισμού, ούτε καν να επικεντρώσουμε στην ίδια την συμπεριφορά αυτή, αλλά στο νόημα που υποκρύπτει για τον έφηβο. Εννοώ δηλαδή  να αναζητήσουμε την κατάλληλη βοήθεια για τον έφηβο, ώστε να τον βοηθήσουμε να κατανοήσει ο ίδιος το νόημα της συμπεριφοράς του και το κόστος της έλλειψης ισορροπίας στη ζωή του. Το ζητούμενο είναι να αποκτήσει ο έφηβος το κίνητρο να δημιουργήσει νέες ισορροπίες στη ζωή του και να εμπλουτίσει τον κόσμο των συναισθηματικών και κοινωνικών του εμπειριών.