- “Η κόρη μου που δίνει φέτος πανελλήνιες, είναι εντελώς αδιάφορη” - 11 Δεκεμβρίου 2024
- Η μαγική λέξη «υπομονή» - 19 Νοεμβρίου 2024
- “Ο γιος μου ασχολείται υπερβολικά με τη θρησκεία” - 16 Οκτωβρίου 2024
Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου
Συχνά το αυξημένο άγχος στις εξεταστικές περιόδους οδηγεί τους εφήβους σε κρίσεις πανικού. Με το σημερινό μου άρθρο θα σας ενημερώσω για τη φύση και τα συμπτώματα του πανικού και θα σας καθοδηγήσω στο πώς να βοηθήσετε τον έφηβο που εμφανίζει αυτού του είδους την αγχώδη αντίδραση.
Ας δούμε λοιπόν αρχικά τι σημαίνει κρίση πανικού: Η κρίση πανικού είναι μια ξαφνική στην εμφάνιση και ιδιαίτερα οξεία στην ένταση αύξηση των επιπέδων του άγχους. Αυτή η κρίση άγχους συνοδεύεται και από σωματικά συμπτώματα όπως ταχυκαρδία, αίσθημα πνιγμού, στηθάγχη, ζαλάδα, μούδιασμα, δυσκολία στην αναπνοή. Όπως είναι αναμενόμενο, η εμφάνιση τέτοιων συμπτωμάτων βιώνεται ως κάτι το ιδιαίτερα απειλητικό και τρομακτικό για τον έφηβο. Η ξαφνική εμφάνιση των συμπτωμάτων κάνει τον έφηβο να νιώθει ανασφαλής, αβοήθητος και παγιδευμένος.
Τι μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε τον έφηβο που παθαίνει κρίσεις πανικού; Αρχικά οφείλουν οι κοντινοί στο περιβάλλον του εφήβου ενήλικες να είναι ενήμεροι για τη φύση και το μηχανισμό του πανικού ώστε να είναι σε θέση να τον ενημερώσουν και να βοηθήσουν.
Ας δούμε λοιπόν μαζί τον μηχανισμό που δημιουργεί και διατηρεί τον πανικό ως αντίδραση του εφήβου στο αυξημένο άγχος: Το άγχος για τις εξετάσεις είναι έντονο. Ο έφηβος παγιδεύεται σε ένα αρνητικό και δυσλειτουργικό μοτίβο σκέψης αμφισβητώντας συστηματικά την επάρκειά του και κάνοντας απαισιόδοξες και καταστροφικές προβλέψεις για την επίδοσή του. Δημιουργείται έτσι ένας φαύλος κύκλος μεταξύ του αρνητικού τρόπου σκέψης, του αποθαρρυντικού διαλόγου με τον εαυτό, και του αυξημένου άγχους. Τ α αυξημένα επίπεδα του άγχους έχουν ως αποτέλεσμα την μειωμένη ικανότητα για συγκέντρωση στη μελέτη και αφομοίωση πληροφοριών. Καθώς ο έφηβος εκλαμβάνει την αδυναμία του να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της μελέτης ως δείγμα της ανεπάρκειάς του, ενισχύεται ο φαύλος κύκλος μεταξύ σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφοράς και το άγχος σταδιακά εντείνεται. Αν δεν σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος μέσω κάποιας στοχευμένης παρέμβασης, ο έφηβος θα συνεχίσει να αισθάνεται παγιδευμένος και αβοήθητος και είναι πολύ πιθανό να εμφανίσει ως αντίδραση στο άγχος του κρίση πανικού.
Σε αυτή την περίπτωση, η πρώτη αντίδραση στο άμεσο περιβάλλον του εφήβου είναι η επίσκεψη σε παθολόγο και καρδιολόγο ή αν τα σωματικά συμπτώματα είναι ιδιαίτερης έντασης, η επίσκεψη στα επείγοντα κάποιου νοσοκομείου. Το πρώτο βήμα λοιπόν είναι να αποκλειστεί η οποιαδήποτε παθολογική κατάσταση και να οριστεί η φύση του προβλήματος ως ψυχολογική. Η πρώτη μας προσέγγιση λοιπόν θα πρέπει να είναι η διαβεβαίωση του εφήβου για την απόλυτη ακινδυνότητα των κρίσεων πανικού. Ο έφηβος που βιώνει έντονα σωματικά συμπτώματα φοβάται ότι θα λιποθυμήσει, ότι θα πάθει καρδιακή προσβολή και σε ψυχολογικό επίπεδο φοβάται ότι “τρελαίνεται”. Είναι ιδιαίτερης σημασίας λοιπόν να τον διαβεβαιώσουμε ότι οι κρίσεις πανικού δεν εμπεριέχουν κανενός είδους κίνδυνο, ούτε φυσικά και αποτελούν ενδείξεις σωματικής ή ψυχικής παθολογίας. Τα σωματικά συμπτώματα είναι η αντίδραση του οργανισμού στα αυξημένα επίπεδα άγχους. Όταν είμαστε πολύ αγχωμένοι, ο οργανισμός μας αντιλαμβάνεται κίνδυνο και απειλή και αντιδρά σε αυτό το αίσθημα κινδύνου επιστρατεύοντας σωματικές αντιδράσεις που προετοιμάζουν για αντιμετώπιση της απειλής ή για απόδραση από αυτήν. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι σωματικές αντιδράσεις του πανικού έχουν μια προσαρμοστική και λειτουργική για τον οργανισμό αξία. Τα συμπτώματα υποχωρούν σχετικά γρήγορα, αφού μια κρίση πανικού δεν διαρκεί πάνω από 20 με 30 λεπτά. Ο έφηβος πρέπει να κατανοήσει λοιπόν τη λειτουργία των σωματικών συμπτωμάτων ως ένα εσφαλμένο σύστημα συναγερμού που ενεργοποιείται και απενεργοποιείται χωρίς καταστροφικές συνέπειες για τον οργανισμό. Η διαφορά στην διαχείριση του άγχους φυσικά είναι τεράστια όταν ο έφηβος κατορθώσει να απομακρύνει την ετικέτα “επικίνδυνο” και να κατηγοριοποιήσει τα συμπτώματα ως ακίνδυνα.
Τι πρέπει να κάνουμε για να βοηθήσουμε τον έφηβο; Πρέπει να τον καθοδηγήσουμε στην διακοπή του φαύλου κύκλου που δημιουργεί και συντηρεί την εμφάνιση των κρίσεων πανικού. Το κλειδί λοιπόν στην κατανόηση του εφήβου για τον πανικό είναι το υποκειμενικό αίσθημα της απειλής. Με άλλα λόγια, ο έφηβος χρειάζεται εκπαίδευση για να αντιληφθεί ότι στην πραγματικότητα δεν απειλείται. Χρειάζεται να κατανοήσει ότι η αντίδρασή του είναι “ο φόβος του φόβου”, ότι δηλαδή φοβάται κάποιος που έχει πάθει κρίση πανικού ότι θα ξαναφοβηθεί πολύ. Χρειάζεται εκπαίδευση ώστε να κατανοήσει τον μηχανισμό που προκαλεί τις κρίσεις πανικού και να μάθει τρόπους να αποαυτοματοποιεί αυτό τον μηχανισμό ώστε να μην επαναλαμβάνονται οι κρίσεις. Ένα χαρακτηριστικό των κρίσεων πανικού είναι ότι έχουν την τάση να επανεμφανίζονται όταν αυτοματοποιηθεί η αντίδραση στο φόβο που προκαλούν τα σωματικά συμπτώματα. Και αν ο έφηβος δεν ενημερωθεί έγκαιρα για την φύση των κρίσεων που παθαίνει, τότε τα συμπτώματα είναι μεγαλύτερης έντασης κάθε φορά γιατί εκλαμβάνονται ως επικίνδυνα, ενώ η ίδια η επανάληψή τους εντείνει το αίσθημα επικινδυνότητας και απειλής με αποτέλεσμα να αυξάνεται η ένταση τόσο του άγχους όσο και των συμπτωμάτων. Όταν οι κρίσεις επαναλαμβάνονται, ο έφηβος αρχίζει να υιοθετεί μια στάση αποφυγής. Αρχίζει να αποφεύγει τις καταστάσεις που συνδέονται με τις κρίσεις. Αυτές οι αποφυγές όχι μόνο δεν ωφελούν συναισθηματικά τον έφηβο, αλλά αντίθετα επιβεβαιώνουν το αίσθημα ανεπάρκειας για τον εαυτό, με αποτέλεσμα να αυξάνεται το άγχος και να συντηρείται ο φαύλος κύκλος των κρίσεων πανικού. Μακροπρόθεσμα, έχουν ως αποτέλεσμα την απόσυρση του εφήβου και φυσικά την υποεπίδοσή του στο σχολείο εφόσον οι κρίσεις πυροδοτούνται από ακαδημαϊκό άγχος. Συχνά οι έφηβοι αρχίζουν να καταφεύγουν σε αποφυγές καταστάσεων χωρίς να το συνειδητοποιούν. Είναι λοιπόν κρίσιμης σημασίας το να καθοδηγηθούν στο να είναι ενήμεροι για το τι ακριβώς αποφεύγουν και γιατί και για τις επιπτώσεις των αποφυγών πριν αυτές εδραιωθούν ως μηχανισμός άμυνας απέναντι στον πανικό.
Τι μπορούμε να κάνουμε σε πρακτικό επίπεδο; Αρχικά σας υπενθυμίζω ότι η αλλαγή της γενικότερης στάσης απέναντι στις εξετάσεις και στις απαιτήσεις και προσδοκίες για επιδόσεις, έχουν ως αποτέλεσμα την μείωση του άγχους. Το ίδιο αποτέλεσμα έχει και μια ισορροπημένη καθημερινότητα που περιλαμβάνει θετικές επιλογές ως προς τη διατροφή, τον ύπνο, τη σωματική άσκηση και την εκπαίδευση στην αναγνώριση συναισθημάτων και στη διαχείριση δυσκολιών. Αυτά μπορούμε να κάνουμε σε επίπεδο πρόληψης. Αν όμως ο έφηβος αδυνατεί να διαχειριστεί το άγχος του και εμφανίζει κρίσεις πανικού, τότε πρέπει συστηματικά να διδαχθεί πώς να αναγνωρίζει το είδος των σκέψεων που πυροδοτούν αγχώδεις αντιδράσεις. Αφού μάθει να εντοπίζει τα αρνητικά μοτίβα σκέψης, χρειάζεται να διδαχθεί και πώς να τα αμφισβητεί, να τα τροποποιεί και να τα αντικαθιστά με θετικά μοτίβα σκέψης. Η συνηθισμένη διαβεβαίωση από το περιβάλλον του ότι “όλα είναι στο μυαλό σου”, έχει το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα αφού δημιουργεί ενοχές και αίσθημα μειονεξίας για το γεγονός ότι δεν μπορεί ο έφηβος να διαχειριστεί το άγχος του με πιο λειτουργικούς τρόπους. Αυτό που χρειάζεται ο έφηβος είναι συστηματική βοήθεια ώστε να απελευθερώσει τον εαυτό του από τις γνωστικές παγίδες που ο ίδιος δημιουργεί και συντηρεί. Για παράδειγμα τα μοτίβα σκέψης του εφήβου που εμφανίζει κρίσεις πανικού περιλαμβάνουν καταστροφικά σενάρια για το παρόν και το μέλλον, υπεργενικεύσεις όσο αφορά τις καταστάσεις και το ρόλο του ίδιου του εφήβου μέσα σε αυτές και κατηγοριοποίηση μέσα από τη λογική του “‘άσπρο-μαύρο” ή “όλα ή τίποτα”. Ταυτόχρονα με την αλλαγή στις σκέψεις, ο έφηβος χρειάζεται να παρακινηθεί προς την κατεύθυνση του να αλλάξει τη στάση και την εικόνα του για τον εαυτό του. Χρειάζεται να υποστηριχθεί ώστε να αποκαταστήσει την αυτοεκτίμησή του και να δημιουργήσει έτσι τις συνθήκες για έναν θετικό εσωτερικό διάλογο. Είναι βοηθητικό τόσο για τα μικρότερα παιδιά, όσο και για τους εφήβους , σε καταστάσεις που προκαλούν έντονο στρες να επαναλαμβάνουν μια θετική λέξη ή φράση προς τον εαυτό τους, όπως για παράδειγμα “μη φοβάσαι” ή “θα τα καταφέρω”.
Ταυτόχρονα με τη δουλειά που χρειάζεται να γίνει σε επίπεδο σκέψης ώστε ο έφηβος να μάθει να εντοπίζει και να τροποποιεί τις γνωστικές διαστρεβλώσεις, είναι σημαντική και η παρέμβαση σε σωματικό και συναισθηματικό επίπεδο. Ο έφηβος χρειάζεται να εξασκηθεί στην ενσυνειδητότητα (mindfulness), να μάθει δηλαδή πώς μπορεί να αποκτήσει επίγνωση της εμπειρίας του στο παρόν, πώς να παρατηρεί τις τρέχουσες σωματικές του αισθήσεις, σκέψεις και συναισθήματα, χωρίς κριτική διάθεση, αλλά με διάθεση παρατήρησης και εξερεύνησης. Ταυτόχρονα χρειάζεται να διδαχθεί τεχνικές επικέντρωσης στην αναπνοή και άλλες τεχνικές χαλάρωσης, όπως σταδιακή μυϊκή χαλάρωση και εξάσκηση στην καθοδηγούμενη νοερή απεικόνιση. Αυτές οι τεχνικές μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο πριν το γεγονός που προκαλεί έντονο άγχος όπως είναι οι εξετάσεις του σχολείου, όσο και κατά τη διάρκεια του διαγωνίσματος αν ο έφηβος αντιλαμβάνεται ότι το επίπεδο του άγχους του αυξάνεται.
Μέσα σε ένα γενικότερο πλαίσιο αλλαγών είναι αυτονόητο ότι ο έφηβος θα πρέπει να βοηθηθεί ώστε να αποφεύγει την τελειοθηρία και να προσαρμόζει ρεαλιστικά τις προσδοκίες του. Επίσης θα πρέπει να μάθει ότι δεν ωφελεί ούτε να συγκρίνει τον εαυτό του με τους άλλους, ούτε να επιδιώκει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες τρίτων. Είναι επίσης αυτονόητο ότι η συμμετοχή σε συζητήσεις συμμαθητών που έχουν την τάση να κινδυνολογούν και να διαδίδουν καταστροφικά σενάρια στην περίοδο των εξετάσεων, συμβάλλει στην ένταση του άγχους. Ο έφηβος θα πρέπει λοιπόν να μάθει πώς να φιλτράρει τέτοιου είδους επιδράσεις του περίγυρου.
Επειδή οι κρίσεις πανικού είναι εύκολο σχετικά να εδραιωθούν ως αγχώδης αντίδραση, είναι πολύ σημαντική η έγκαιρη παρέμβαση. Επίσης, η παρέμβαση στα χρόνια της εφηβείας είναι ιδιαίτερα κρίσιμη γιατί αν ο έφηβος δεν μάθει να διαχειρίζεται το άγχος του μπορεί οι κρίσεις πανικού να οδηγήσουν σε διαταραχή πανικού κατά την ενήλικη ζωή.
Θα σας πρότεινα λοιπόν ως γονείς να κάνετε τα πρώτα βήματα ως προς τη δική σας ενημέρωση και την ενημέρωση του εφήβου σχετικά με τις κρίσεις πανικού ώστε να καθησυχάσετε τον εαυτό σας και το παιδί σας. Την συνολική όμως υποστήριξη του εφήβου με στόχο την διαχείριση του άγχους και την αντιμετώπιση των κρίσεων πανικού θα σας πρότεινα να την αφήσετε στα χέρια του εξειδικευμένου και έμπειρου ψυχολόγου γνωσιακής – συμπεριφορικής κατεύθυνσης που θα καθοδηγήσει τον έφηβο στην απόκτηση των ψυχοσυναισθηματικών και γνωστικών εργαλείων που χρειάζεται ώστε να μάθει να αντιμετωπίζει τις δύσκολες καταστάσεις με ψυχραιμία και αίσθημα επάρκειας για τον εαυτό του.