Άγχος στην εφηβεία. Εχθρός ή σύμμαχος;

Γράφει στο efiveia.gr η Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια Ευφροσύνη Αλεβίζου

Ζούμε αδιαμφισβήτητα σε εποχή δαιμονοποίησης του άγχους. Το άγχος θεωρείται μια κατάσταση προς αποφυγή για μικρούς και μεγάλους καθώς όλοι είμαστε ενήμεροι για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του στην ψυχική και σωματική μας υγεία. Έτσι,  προσπαθούμε να στρέψουμε τα παιδιά και τους εφήβους προς την κατεύθυνση της αποφυγής του άγχους. Μήπως όμως υπάρχουν κάποιες πλευρές του άγχους που αγνοούμε; Και μήπως αν τις γνωρίζαμε θα αλλάζαμε το σκεπτικό μας και τους στόχους μας σε σχέση με το άγχος ως ψυχική κατάσταση;

Σας ζητώ λοιπόν να φανταστείτε τη ζωή σας χωρίς καθόλου άγχος. Τι θα συνέβαινε αν το άγχος εξαφανιζόταν εντελώς; Αν δεν ήμασταν σε θέση να βιώσουμε τον  παραμικρό βαθμό άγχους, τότε δεν θα κινητοποιούμασταν για τίποτα, θα γινόμασταν παθητικοί και αμέτοχοι και θα στερούσαμε από τον εαυτό μας τη δυνατότητα να ανταποκρίνεται σε προκλήσεις και να είναι δημιουργικός. Έχετε σκεφτεί ποτέ το άγχος ως κινητήρια δύναμη;

Υπάρχει λοιπόν το κακό και το καλό άγχος και αυτό είναι κάτι που από μικρή ηλικία θα πρέπει να γνωρίζουν και να διαχωρίζουν τα παιδιά. Όταν λέμε κακό άγχος εννοούμε το χρόνιο άγχος μεγάλης έντασης. Αυτού του είδους το άγχος έχει πράγματι καταστροφικές συνέπειες: αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα, προκαλεί κόπωση, κατάθλιψη και πολλά προβλήματα στην σωματική και συναισθηματική μας υγεία. Αν ο έφηβος εμφανίζει αρνητικό στρες, θα το αντιληφθούμε από ενδείξεις στον ύπνο, τη διατροφή, τη διάθεση, την κοινωνική και ακαδημαϊκή του ζωή και προσαρμογή. Αν το άγχος του είναι μη διαχειρίσιμο, θα πρέπει να αναζητήσουμε τη βοήθεια του θεραπευτή ώστε να μπορέσει να απεμπλακεί ο έφηβος από τον φαύλο κύκλο των δυσλειτουργικών σκέψεων και σχημάτων που δημιουργούν και συντηρούν το άγχος.

Από την άλλη όμως, υπάρχει και το άγχος που λειτουργεί στη ζωή μας ως προσαρμοστικός μηχανισμός, το καλό, το παραγωγικό άγχος. Όσο και αν σας φαίνεται περίεργο, το θετικό άγχος έχει πολλά οφέλη και πλεονεκτήματα για τη σωματική και ψυχική υγεία: Ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα, οξύνει την μνήμη, ενδυναμώνει τη σύνδεση μεταξύ των νευρώνων του εγκεφάλου, αυξάνει την εγρήγορση, βοηθά στη συγκέντρωση και την κινητοποίηση. Το άγχος μέτριας έντασης μας βοηθά να αναλαμβάνουμε προκλήσεις και να ολοκληρώνουμε ό,τι έχουμε αναλάβει πιο αποτελεσματικά. Μας δίνει ενέργεια και αυξάνει την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και τις δυνάμεις μας και το αίσθημα επάρκειας, ικανοποίησης και ευχαρίστησης που αντλούμε από τις δραστηριότητές μας και τη ζωή μας. Βοηθά ακόμα στην παραγωγή ωκυτοκίνης, μιας ορμόνης που προάγει το αίσθημα της συναισθηματικής μας σύνδεσης με τους άλλους. Όπως αντιλαμβάνεστε λοιπόν, αυτού του είδους το καλό στρες είναι κρίσιμο για μια υγιή σωματική και ψυχική ζωή και αυτό είναι κάτι στο οποίο οφείλουμε να στρέψουμε τα παιδιά και τους εφήβους προκειμένου να αποκτήσουν κίνητρο για δημιουργικότητα.

Φανταστείτε ότι το άγχος σε μέτρια επίπεδα λειτουργεί σαν εμβολιασμός γιατί μας βοηθά να αντιμετωπίζουμε προκλήσεις και να επιλύουμε προβλήματα. Έτσι, μας παρέχει ανοσία απέναντι στο καταστροφικό άγχος που μπορεί να μας παγιδεύσει στο αίσθημα απώλειας του ελέγχου για τη ζωή μας.

Το ζητούμενο λοιπόν για τον έφηβο δεν είναι να απαλλαγεί από το άγχος. Το ζητούμενο είναι να μάθει να διαχωρίζει μεταξύ χρήσιμου και καταστροφικού άγχους. Να μάθει ακόμα να διαχειρίζεται το καταστροφικό άγχος και να χρησιμοποιεί το μέτριο άγχος ως μηχανισμό κινητοποίησης και εγρήγορσης. Φυσικά, είναι πολύ κρίσιμης σημασίας για τον έφηβο να είναι ενήμερος για τον δικό του ρόλο στη διαχείριση του άγχους. Είναι σημαντικό να γνωρίζει μέσα από ποιους μηχανισμούς διαχείρισης το κακό άγχος μπορεί να μετατραπεί σε καλό άγχος και να μάθει να κινητοποιεί αυτούς τους μηχανισμούς. Επειδή μπορεί βέβαια να συμβεί και το αντίθετο, και το χρήσιμο άγχος να μετατραπεί σε καταστροφικό άγχος, είναι σημαντικό για τον έφηβο να γνωρίζει ότι ο ίδιος είναι υπεύθυνος γιατί αυτό θα του δώσει αίσθημα ελέγχου και προσωπικής επάρκειας.

Πώς λοιπόν θα βοηθήσουμε το έφηβο να χρησιμοποιήσει το άγχος ως όπλο; Το πιο σημαντικό βήμα είναι το να βρίσκονται τα παιδιά και οι έφηβοι σε κατάσταση ενημερότητας. Να μπορούν δηλαδή να αναγνωρίζουν τι ακριβώς συμβαίνει στον συναισθηματικό τους κόσμο και να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους. Είναι επίσης σημαντικό για τα παιδιά να γνωρίζουν από μικρή ηλικία ότι δεν είναι οι ίδιες οι καταστάσεις που μας προκαλούν συναισθηματική επιβάρυνση, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις καταστάσεις και τον εαυτό μας μέσα σε αυτές. Όσο για το άγχος, αυτό αποκτά την δύναμη που εμείς του επιτρέπουμε να αποκτήσει. Ο έφηβος πρέπει να μάθει να αναγνωρίζει τις καταστάσεις που πυροδοτούν άγχος και τις αντιδράσεις του στις καταστάσεις αυτές. Επίσης, είναι σημαντικό να παρεμβαίνει και να αλλάζει ο ίδιος, στο βαθμό που μπορεί, τις καταστάσεις που δημιουργούν αρνητικό στρες. Να αντιμετωπίζει τα ζητήματα σταδιακά και ελεγχόμενα και να ολοκληρώνει τα πράγματα που αναλαμβάνει. Να έχει ακριβή και ρεαλιστική οπτική των καταστάσεων στις οποίες χρειάζεται να ανταποκριθεί και να μάθει στρατηγικές οργάνωσης και διαχείρισης του χρόνου του ώστε να μπορεί να ελέγχει ο ίδιος τον ρυθμό με τον οποίο ανταποκρίνεται στα πράγματα. Να ξεχωρίζει ανάμεσα στα «πρέπει» και στα «θέλω» του και να διαμορφώνει τις επιλογές του σε σχέση με αυτά με τρόπους που να  προάγουν το θετικό συναίσθημα για τον εαυτό και τη ζωή του.

Να θέτει ρεαλιστικούς στόχους που να αποτελούν εσωτερικό κίνητρο και επιθυμία για τον ίδιο και να προχωρεί προς τους στόχους του ένα βήμα τη φορά, αξιολογώντας την προσπάθειά του, επιβραβεύοντας τον εαυτό του στην πορεία και βλέποντας τα σφάλματα και τα πισωγυρίσματα ως μέρος της διαδικασίας και όχι ως καταστροφές ή ενδείξεις προσωπικής ανεπάρκειας. Να αναγνωρίζει τις δυσκολίες και να μην αφήνει τις ανησυχίες του να διογκώνονται. 

Όλα αυτά προϋποθέτουν βέβαια μια θετική στάση απέναντι στη ζωή καθώς και εμπιστοσύνη στον εαυτό. Και είναι αυτονόητο ότι αυτά είναι στοιχεία που πρέπει να ενισχύει η οικογένεια από μικρή ηλικία. Φανταστείτε τι διαφορά έχει το να αντιλαμβάνεται ο έφηβος μια κατάσταση ως απειλή από το να την αντιλαμβάνεται ως πρόκληση.

Βοηθάμε λοιπόν τον έφηβο να κατανοήσει τι είναι το άγχος, πώς μπορεί να το διαχειρίζεται  και να το κρατά σε υγιή επίπεδα και όχι να το αποφεύγει, γιατί το άγχος που ωθεί προς την κινητοποίηση είναι προσαρμοστικό, παραγωγικό  και ωφέλιμο.